TÀI LIỆU GIẢNG DẠY THÍ ĐIỂM

CỦA TRƯỜNG CAO ĐẲNG Y DƯỢC

VIỆN TRUNG HỌC Y NAM KINH

 

 

TRUNG Y HỌC

KHÁI LUẬN

TẬP 1

 

LỚP GIẢNG VIÊN ĐÔNG Y DỊCH

Phòng Tu thư huấn luyện Viện nghiên cứu Đông y hiệu đinh

 

 

 

 

BỘ Y TẾ

NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC

HÀ – NỘI 1961

 

Lời giới thiệu khi tái bản

 

   Sách này là Viện chúng tôi tuân theo chỉ thị của Bộ Vệ sinh nước Cộng hòa nhân dân Trung-hoa mà biên ra bản đầu tiên từ tháng 9 năm 1958. Nguyên là tài liệu giảng dạy tham khảo cho chương trình học Trung y của các trường Tây y toàn quốc, đồng thời cũng để làm tài liệu tham khảo cho lớp ôn tập Trung y và lớp Tây y học tập Trung y tại chức. Từ khi xuất bản đến nay, kinh qua 1 năm giảng dạy thực tiễn vẫn còn phù hợp với yêu cầu, nhưng cũng còn nhiều chỗ khuyết điểm . Để cho thích hợp với nhu cầu giảng dạy và học tập hiện nay cho tốt hơn , nên đã tiếp thu những ý kiến quý báu của các nơi làm một lần chỉnh lý tương đối đầy đủ  .

1)     Tập thượng sau chương Âm dương ngũ hành đã phụ thêm Ngũ vận lục khí ; tập trung của sơ bản thì đổi ra tập hạ, lại mới thêm vào 3 chương : “nội khoa khái yếu, nhãn khoa khái yếu, khí công khái yếu” ; nội dung toàn bộ tập hạ của sơ bản. ( Nội kinh khái thuật, Thương hàn khái thuật, Kim quĩ khái thuật, ôn bệnh khái thuật, bốn chương ) và một chương “Y đức” trong phụ lục thì đều bỏ bớt .

2)     Bài tựa của tập thượng (tức bài tựa của sơ bản, Âm dương ngũ hành, nguyên nhân bệnh, phép chẩn đoán, phép trị bệnh và khái yếu các khoa của tập hạ như khoa ngoại, khoa nhi, khoa họng, khoa thương tật, khoa châm cứu, khoa thoa bóp, về phương diện nội dung đã bổ sung hoặc sửa đổi tương đối nhiều .

3)     Về biên soạn chương tiết của tập thượng, tập hạ cũng có chỗ không giống với sơ bản. Như chương dự phòng trong tập thượng để lùi lại sau, chương châm cứu khái yếu trong tập hạ, lại nêu lên trước , v.v…

4)     Phàm những chỗ ghi chép phiền phức đều lược bớt, những chỗ thiếu sót đều bổ sung, những cách nêu ra chưa thỏa đáng hoặc sai lầm đều chỉnh lý lại, và đã tiến hành đính chính lại những lời chú thích .

Công tác chấn chỉnh lại lần này là được sự lãnh đạo và giúp đỡ của Đảng và cấp trên, lại được sự cộng tác tận tình của các đơn vị anh em mà tiến hành. Như Trung y học viện Bắc-kinh, Trung y nghiên cứu viện Bắc-kinh, Trung Sơn y học viện Quảng-châu,  Y học viện Đệ Nhị Thượng-hải, các đơn vị đó đều đã phái các vị giáo sư đến tham gia vào công tác nghiên cứu và cụ thể là tiến hành việc chỉnh lý lại.

Các vị giáo sư đó đã tranh thủ thời gian trong khi giảng dạy bận rộn hoặc đã bỏ mất dịp nghỉ hè để đến tham gia vào công tác đó .Chúng tôi rất tỏ lòng cảm tạ về sự tận tình của các vị .

Bản sách này sau khi đã chỉnh lý lại, cố nhiên là so với sơ bản có đề cao hơn , nhưng vì trình độ của chúng tôi có hạn, nên nhất định không khỏi có chỗ sai sót và chưa hoàn thiện. Chúng tôi thành khẩn hy vọng các vị giáo sư, các vị độc giả các nơi sẽ nêu ra nhiều ý kiến quý báu để tiện việc đính chính lại sau này .

 

LỜI NÓI ĐẦU

 

1 – Y học Trung Quốc là một kho tàng quí báu vĩ đại, là tổng kết kinh nghiệm của nhân dân Trung-quốc đấu tranh với tật bệnh mấy nghìn năm lại đây, dưới sự chỉ đạo của hệ thống lý luận độc đáo đó, đã định ra được nguyên tắc chữa bệnh bằng “Biện chứng luận trị” ; về phương diện kỹ thuật chữa bệnh, ngoài việc dùng thuốc ra còn nhiều cách chữa đặc  biệt khác như châm cứu, khí công, xoa bóp , v.v…Ngoài ra các mặt có quan hệ đến việc quản lý y dược, việc giáo dục y học cũng đều đã hình thành được một chế độ tương đối đầy đủ. Vì thế y học Trung-quốc mấy nghìn năm nay đã luôn luôn bảo vệ được sức khỏe cho nhân dân Trung-quốc, đã có tác dụng rất trọng đại đối với sự phồn vinh của dân tộc, đồng thời cũng có sự cống hiến nhất định đối với sự phát triển khoa học về y dược của nước ngoài .

   Ở đây chỉ trình bày một cách khái quát những điểm quan trọng: Trước công nguyên từ tám đến ba thế kỉ (thời kỳ Xuân thu Chiến quốc) trên lịch sử Trung-quốc đã từng xuất hiện một cao trào văn hóa là “Trăm hoa đua nở trăm nhà đua tiếng”. Mọi tư tưởng học thuật đều đã đạt được cao độ nhất định. Chịu ảnh hương của những hoàn cảnh khách quan ấy, nhiều nhà y học xuất sắc đã tổng kết được những thành tựu y học của thời kỳ Xuân thu Chiến quốc và từ thời bấy giờ trở về trước soạn ra quyển Hoàng đế Nội kinh là pho sách thuốc đầu tiên của Trung y. Sách này lấy lý luận duy vật thô sơ là học thuyết âm dương ngũ hành làm hệ thống lý luận của y học, dùng lý thuyết ấy để giải thích quan hệ giữa người với giới tự nhiên, quan hệ lẫn nhau giữa những tạng phủ trong thân thể và theo nguyên tắc của quan niệm chỉnh thể đã phát minh được những vấn đề có quan hệ đến y học như bệnh lý, chẩn đoán, phòng bệnh, chữa bệnh ,v.v…, do đó mà định ra được cơ sở lý luận của y học.

Cũng thời ấy có danh y Biển Thước (Tần Việt nhân) giỏi về chẩn đoán và vận dụng những phương pháp bằng thuốc thang, châm cứu để chữa bệnh. Về mạch học ông cũng đã có thành tựu tương đối, cho nên sử ký có chép : “Trong thiên hạ ngày nay nói đến mạch là từ Biển Thước mà ra”. Ông cũng là một thầy thuốc giỏi, sở trường về các khoa nội, phụ, nhi, và ngũ quan, ông thường căn cứ tình hình bệnh phát nhiều ở các địa phương và sự cần thiết của quần chúng, rồi đi khắp các nước chữa bệnh cho nhân dân, nghề thuốc của ông đã nổi tiếng trong thiên hạ, đã cứu chữa được nhiều bệnh nguy hiểm, nhưng ông không bao giờ kiêu ngạo và tự mãn, tinh thần khiêm tốn của ông đã thành khuôn mẫu cho những người làm thuốc.

Nhà y học vĩ đại đời Hán là Trương-trọng-Cảnh, (thế kỉ thứ II-III sau C.N.) đã nghiên cứu những lời dạy của người xưa, lượm lặt rộng rãi nhiều phương thuốc, trên cở sở lý luận của Nội kinh, ông đã phát triển thêm phép tắc “Biện chứng luận trị” đã soạn ra quyển “Thương hàn tạp bệnh luận” (bao gồm cả hai bộ Thương hàn và Kim quĩ yếu lược, là bộ sách thứ nhất chuyên về Lâm sàng của Trung-quốc hiện vẫn còn, ngoài giá trị thực dụng ra, mặt khác sách ấy còn thay thế quyển ngoại kinh đã bỏ mất từ trước, (Ngoại kinh là một bộ sách về lâm sàng cùng tương đương với bộ Nội kinh là sách lý luận y học của thời xưa). Đó cũng là một sự cống hiến vĩ đại của Trương-trọng-Cảnh.

Đồng thời với Trương-trọng-Cảnh có danh y Hoa Đà. Ông tinh thông các khoa Nội, ngoại, phụ, nhi, châm cứu, đặc biệt là chữa bệnh ngoại khoa, ông đã có thành tựu vượt bậc. Hậu Hán thư chép chuyện Hoa Đà rằng : “Nếu bệnh vi kết lại ở trong dùng châm, dùng thuốc không được, thì trước tiên dùng Ma phi tán cho uống với rượu. Khi đã say không biết gì nữa thì mổ lưng và bụng ra, cắt chỗ tịch tụ ấy đi, nếu bệnh ở trường vị thì cắt ra và rửa sạch, trừ hết chất bẩn của bệnh rồi khâu lại và dán Thần cao vào, trong 4, 5 ngày chỗ cắt sẽ lành, khoảng một tháng thì sẽ bình phục như cũ”. Đó là lời ghi chép sớm nhất trên thế giới về việc đánh thuốc mê để mổ bụng.

   Vương-thúc-Hòa đời Tấn (210-285 sau C.N.) soạn ra quyển Mạch kinh, đã tập hợp tất cả những thành công về mạch học từ đời Tấn trở về trước, là bộ sách thứ nhất chuyên về mạch học. Đặc biệt là ông đề xuất ra cách “xem mạch” “nghe thanh âm”, “trông khí sắc”, “hỏi chứng bệnh” đều cần phải kết hợp với nhau và đều phải coi trọng cả thì mới có thể nối gót được các bậc hiền triết đời xưa”, đủ thấy ông là người có kiến thức vượt bậc. Cát-Hồng (278-339 sau C.N.) cũng là một nhà y học vĩ đại trong thực tiễn chữa bệnh và uống thuốc theo phép “Thiêu đan luyện hống”(1)     (1) Thiêu đan luyện hống : Thuật luyện đan do Cát-hồng phát minh, dùng Đan sa đun lâu thành Thủy ngân, để lâu lại trở thành Đan sa     .Ông đã xúc tiến phát triển việc chế thuốc hóa học và còn soạn ra quyển “Trửu hậu phương” vừa giản dị, vừa có công hiệu nhanh chóng, tiện cho việc sử dụng của quảng đại quần chúng nhân dân, trong đó có chép nhiều thứ bệnh truyền nhiễm, như về chứng hậu và đường lối truyền nhiễm của các bệnh đầu mùa, Mã tỷ thư, Sa sắt, đều có chép rất kỹ càng.

Y học thời kỳ Tùy Đường (589-709 sau C.N.) chẳng những đã kế thừa được học              thuyết của tiền nhân, mà còn có sự phát triển thêm nữa. Như Sào-nguyên-Phương (năm 610) soạn ra quyển “Chư bệnh nguyên hậu luận” chép 1720 bài bàn về triệu chứng các loại bệnh, trong đó đều có chép rõ ràng cách xem xét  phân biệt về bệnh lên đậu, bệnh sởi ( thời kì phát ban) và về những bệnh thương hàn, ôn bệnh, phong hủi là bệnh có tính chất truyền nhiễm mà gây nên. Đó là một bộ sách sớm nhất chuyên về nguyên nhân và bệnh lý học hiện còn ở Trung-quốc.

Tôn-tư-Mạc (581-682) là một nhà đại y học ở đời Đường, ông nhận rằng : “Nhân mạng là rất trọng, quý hơn nghìn vàng, một phương thuốc mà cứu chữa được, còn quý hơn thế nữa”. Vì thế ông mới soạn ra sách “Thiên-kim yếu phương”, là một bộ sách có đầy đủ lý luận, phương dược và các cách chữa bệnh. Ông rất coi trọng Phụ khoa và Nhi khoa, đem những bệnh đàn bà trẻ con đặt vào đầu sách, dùng bệnh chứng của tạng phủ để phân loại cũng là do ông sáng tạo ra. Tiếp sau đó, Vương-Đạo (năm 752) soạn ra quyển “Ngoại đài bí yếu” , sách đó chia thành 1.104 môn, sưu tầm rất đầy đủ những trước tác từ đời Đường trở về trước của nhiều nhà y học nổi danh như Thâm-sư, Thôi-thị, Hứa-nhân-Tắc, Trương-văn-Trọng đã bị mất từ trước đời Nam-Tống, may nhờ quyển ấy mà bảo tồn được để lưu truyền về sau.

Đến đời Tống nghề in hoạt bản (typo) phát đạt, các sách thuốc nhờ đó mà được truyền bá rộng rãi như từ triều Nhân-tôn đến Anh-tôn  (1029-1067), nhà nước đã triệu tập các ông Cao-bảo-Hành, Lâm-Ức để làm việc sữa chữa và biên tập các sách thuộc cổ như Nôi-kinh, Thương hàn luận và nhiều sách thuốc từ đời Tùy, Đường trở về trước đều đã qua các ông này chỉnh lý, in và phát hành, đồng thời đã chính thức mở rộng việc giáo dục y học, cho nên các khoa học thuật về phương diện y học đều rất phát đạt, soạn những bộ sách lớn có lý luận, phương dược như bộ Thái bình thánh huệ phương, bộ Thanh tế tổng lục, và Bộ Thái bình hòa tễ cục phương do các danh y tập thể thực nghiệm và biên soạn, được nhà nước công nhận. Chuyên về “Nhi khoa” có bộ Tiểu nhi dược chứng trực quyết của Tiền-trọng-Dương : Chuyên về “Phụ khoa” có bộ Phụ nhân đại toàn lương phượng của Trần-tự-Minh, về Ngoại khoa thì có bộ Sang dương toàn thư của Đậu-hàn-Khanh. Ngoài ra còn có bộ Tẩy oan lục tập chứng của Tống-Từ là bộ sách pháp y đầu tiên của Trung-quốc.

Đến đời Kim, Nguyên thì y học phát triển đặc biệt, sự hình thành các phái học giả đã làm phong phú học thuật của Trung y như: Lưu-hoàn-Tố (1120-1200) giỏi về dùng thuốc mát, như quyển Tố vấn huyền cơ nguyên bệnh thức của ông, nhận rằng “Lục khí đều theo hỏa mà hóa”, do đó mà có lý luận “giáng tâm hỏa, ích thận thủy”, người sau gọi ông là phái hàn lương. Lý-đông-Viên (1180-1251) chữa bệnh chú trọng vào tỳ vị, nhận rằng “Thổ” là mẹ đẻ ra vạn vật, có soạn những quyển “Tỳ vị luận, Nội ngoại thương biện hoặc luận” và sáng lập ra những phương “Bổ trung ích khí”, “Thăng dương ích vị” nhân đó người đời sau gọi ông là phái bổ thổ. Trương-tử-Hòa (1156-1230) trong việc chữa bệnh giỏi về ba phép “Hãn”, “Thổ”, “Hạ”. Ông soạn ra quyển “Nho môn sự thân” rất chú trọng đến phép hạ, ông nhận rằng chữa bệnh trước hết phải coi trọng việc đuổi tà khí, tà khí hết thì chính khí yên, không thể sợ công phạt mà nuôi bệnh tà được, người sau nhân đó mà gọi ông là phái công hạ. Chu-đan-Khê (1281-1358) đặt ra thuyết Dương thường hữu dư, âm thường bất túc, vì thế mà chữa bệnh chú trọng về tư âm, người sau gọi ông là phái tư âm. Trên học thuật, bốn nhà ấy đều là những người kế thừa lý luận của Nội-kinh mà còn có sự phát thêm nữa. Vì hoàn cảnh xã hội, thời gian, địa điểm và đối tượng chữa bệnh của các ông ấy không giống nhau, nên mỗi người có một sở trường riêng, mỗi người đều đã phát biểu về chủ trương học thuật của mình, thành ra những học phái riêng biệt, đã làm phong phú cho nền y học Trung-quốc.

 

Đến đời Minh, y dược học đều có sự phát triển rất lớn. Bộ chuyên thư y học lớn như bộ “Phổ tế phương” có 168 quyển ( trong bản hiện hành Tứ khố làm 426 quyển) sưu tập trên 60.000 bài thuốc. Nhiều sách của các danh y từ đời Tống, Nguyên trở về sau mà đã bị thất lạc, phần nhiều nhờ sách ấy mà lưu truyền lại được. Về danh y thì có những ông Trương-cảnh-Nhạc, Tiết-lập-Trai, Triệu-dưỡng-Quỳ có sở trường về ôn bổ. Về chẩn đoán học đã có nghiên cứu kỹ càng, chép bệnh lịch thì có các ông Ngô-hạc-Cao, Hàn-thiên-Tước. Tập hợp dược các khoa thì có Vương-khẳng-Đường soạn ra “Lục khoa chứng trị chuẩn thắng”.

Nhà y học lỗi lạc Lý-thời-Trân (1518-1593) cũng xuất hiện ở thời kỳ này. Ngoài việc đem hết sức lực để nghiên cứu dược học, soạn thành bộ “Bản thảo cương mục” là một bộ dược học của Trung-quốc nổi tiếng trên thế giới ra, ông còn soạn quyển “Tần hồ mạch học”, quyển “Kỳ kinh bát mạch” la những bộ sách thuốc thực dụng.

Y học đời nhà Thanh, về phương diện chỉnh lý sách vở thì thời kỳ Khang Hy (1723-1734) soạn ra bộ “Cổ kim đồ thư tập thành”. Trong đó về bộ phận y học có 250 quyển y bộ toàn lục, thu thập rất phong phú những sách vở y học của Trung-quốc từ thế kỉ 18 trở về trước. Đến niên hiệu Càn-Long (1722-1790) soạn thành bộ “Tứ khổ toàn thư”. Trong đó bao gồm 101 loại sách về y và dược. Về phương diện truyền bá y học, thời kì Càn-Long (1740-1742) ra sắc lệnh cho nhóm Ngô-Khiêm biên soạn bộ “Y tông kim giám” để làm sách giáo khoa, thầy theo đó mà dạy, trò theo đó mà học, thành bộ sách giáo khoa của Trung y do chính phủ ban hành. Các nhà đại y học đời Thanh cũng là những nhân tài đặc sắc, như nghiên cứu thương hàn có ông Dụ-gia-Ngôn, Kha-vận-Bá, Vưu-tài-Kinh, Từ-trung-Khả. Giỏi về phê bình tiền nhân, đã trọng kinh phương lại trọng thời phương có Từ-đại-Thung, còn có quyển “Trương thị y thông” của Trương-lộ-Ngọc “Y học tâm ngộ” của Trình-chung-Linh, quyển “Y thư thập lục chủng” của Trần-tu-Viên, những sách này đều có tác dụng rất tốt đối với người mới học.

Học thuật y học đời Thanh thành tựu lớn nhất là “Học thuyết ôn bệnh”. Học thuyết này là từ “Nội kinh”, “Thương hàn luận” và lý luận kinh nghiệm của y gia các thời đại mà phát triển ra. Diệp-thiên-Sĩ là nhân vật, là đại biểu cho thời bấy giờ, ông có thiên tư thông minh và khiêm tốn học tập trước sau đã từng học thuốc với 17 ông thầy, vì tập hợp được sở trường của nhiều người mà trở thành một nhà thuốc giỏi đối với lý luận và cách chữa về ôn bệnh, ông đã có một sự cống hiến rất lớn. Đồng thời với ông và sau ông có các ông Tiết-sinh-Bạch, Ngô-cúc-Thông, Vương-mạnh-Anh, người sau gọi là bốn nhà giỏi về ôn bệnh.

Do đó có thể thấy được một cách khái quát về nguồn gốc, về hình thành và phát triển của y học Trung-quốc, những sách thuốc và những nhà thuốc nổi tiếng qua các thời đại không thể tính được ? Những trước tác y học của Trung-quốc qua các thời đại nói về những sách còn lại trong toàn quốc đã có trên 8.000 loại, cộng lại hơn 10 vạn quyển sách, đó là một cái vốn rất lớn. Ngoài ra có quan hệ với tài liệu y học còn tản mác thấy ở các sách Kinh, Sử, Tử, Tập, Tiểu thuyết, Bút ký, Đạo tạng và Phật thư, đâu đâu cũng có. Vì có sách vở y học nhiều như thế cho nên ngoài việc nói rõ nội dung của y học Trung-quốc là cực kỳ rộng lớn ra, còn chứng minh rằng qua các thời đại, nhân dân lao động Trung-quốc đã có sự cống hiến rất lớn trong việc sáng tạo văn hóa.

Kho tàng quý báu về dược vật của Trung-quốc chẳng những rất là phong phú và có lịch sử từ lâu, đời xưa có truyền thuyết “Thần nông nếm 100 thứ cỏ, một ngày gặp 70 thứ độc” điều đó đã nói rõ nguồn gốc của dược vật và sinh hoạt của loài người là có sự liên hệ nhất định. Tri thức về dược vật của Trung-quốc có ước vào khoảng hai thế kỷ trước Công nguyên đến thế kỷ thứ II đã soạn thành sách chuyên về dược như “Thần nông bản thảo kinh”. Sách này ngoài việc chép 365 vị thuốc ra ( trong đó chép trùng 18 vị, thật ra chỉ có 347 vị) còn tổng kết và đã khẳng định được một số hiểu biết lý luận cơ bản về phương diện có quan hệ đến dược vật, nhân đó mà định được cơ sở về dược vật học của Trung-quốc. Đến thế kỉ thứ V và thứ VI, trên cơ sơ bản thảo kinh Đào-hoằng-Cảnh đời Lương, lại chỉnh lý và tổng kết được 365 vị mà từ đời Hán Tấn trở về sau đã tăng thêm, cộng lại có 730. Đến năm 659, chính phủ đời Đường đã ban hành quyển “Đường tân tu bản thảo” trong dó có 844 vị, 25 quyển Phụ đồ, việc phân loại các dược vật đã có tiến bộ hơn trước, thành ra bộ dược thư của nhà nước thời bấy giờ. Từ thế kỉ X đến XIII do việc ấn loát  đã tiến bộ, chính phủ nhà Tống đã từng mấy lần đính chính dược thư, quyển “Gia hữu bản thảo” số vị thuốc đã có đến 1082 loại. Niên hiệu Nguyên-Hựu (1086-1093), nhà danh y ở Tứ-xuyên là Đường-thận-Vi đã thu thập rộng rãi những tài liệu có quan hệ với dược vật, chép trong các phương thuốc bí truyền của các nhà thuốc và trong các Kinh, Sử, Truyện ký, Phật thư, Đạo tạng soạn thành bộ “Kinh sử chứng loại bị cấp bản thảo”, đã đưa số vị thuốc lên tới 1746 loại. Đến năm 1108 (Đại quan năm thứ 2), chính phủ nhà Tống mới đem sách ấy sửa lại gọi là bộ “Đại quan bản thảo” làm thành quyển dược thư do quốc gia biên soạn. Đến năm 1116 (Chính hòa thứ 6), lại đính chính lần nữa, đổi tên sách là “Chính hòa tân tu kinh sử chứng loại bị dụng bản thảo”. Đến năm 1578 nhà y học vĩ đại Lý-thời-Trân soạn thành bộ “Bản thảo cương mục”, có 1892 vị thuốc, đã đem dược vật của thời xưa khảo sát và nghiên cứu một cách thiết thực. Đến năm 1675, Triệu-học-Mẫn lại dựa trên cơ sở Bản thảo cương mục soạn thành bộ “Bản thảo cương mục thập di” bổ sung 716 vị thuốc. Đến lúc ấy, dược thư của Trung-quốc đã chép nhiều tới 2608 vị. Ngoài ra như bộ “Thực vật danh thực đồ khảo” 38 quyển và bộ “Trường biên” 22 quyển của Ngô-kỳ-Tuấn là thu thập ở kinh sử của các nhà, các địa chí thư có quan hệ đến việc dùng thuốc bằng thực vật mà biên chép cho thành, cộng tới 1714 loại. Về sách dược có tính cách địa phương thì những quyển như “Điền nam bản thảo”. Sự phát triển không ngừng của Trung dược học đã phản ánh đầy đủ được thành quả của nhân dân lao động Trung-quốc từ đời này qua đời khác, đã liên tiếp đấu tranh với tật bệnh.

Y học Trung-quốc phong phú nhiều mặt, về phương pháp chữa bệnh, ngoài việc dùng thuốc uống trong và thuốc dùng ngoài da, còn có những kỹ thuật chữa bệnh riêng biệt nổi bật lên như châm cứu, khí công, thoa bóp, cách chữa bằng châm cứu thì đầu tiên dùng phép biêm thạch, thạch châm, nói rõ phép này đã bắt đầu từ thời đại thạch khí. Các thiên trong sách Linh khu, thì ước chừng 3/4 đã bàn về châm cứu học. Đến thế kỷ thứ III trong Giáp-ất kinh đã tổng kết được lý luận và kỹ thuật về châm cứu. Do đó đủ thấy châm cứu chẳng những là một cách chũa bệnh mà đã thành một bộ phận trọng yếu trong y học Trung-quốc, cơ sở lập luận và cách chữa của nó dựa vào học thuyết Kinh lạc, đối với sự phát triển của toàn bộ y học cũng có sẵn quan hệ mật thiết. Đời Đường khoa châm cứu đặt thành chuyên khoa. Đến năm 1027 đời Bắc Tống, Vương-duy-Nhất làm chức Thượng dược phụng ngự đã đúc đồng thành tượng người châm cứu chiếu theo sự phân bố của kinh lạc, vẽ hình các huyệt vị của toàn thân, ở thời bấy giờ mà đã sáng tạo ra được công cụ để dạy về y học, như thế thật là đáng quý vô cùng. Do cách chữa bằng châm cứu giản tiện, hiệu quả, lại nhanh chóng, cho nên rất được quảng đại quần chúng nhân dân yêu chuộng. Gần đây trong giới vệ sinh y dược Trung-quốc số người học tập châm cứu ngày càng nhiều. Đặc biệt về phương diện nghiên cứu khoa học đã sáng chế được “máy dò kinh lạc” đối với việc nghiên cứu kinh lạc có sự phát triển mới. Trên quốc tế có rất nhiều nước (Liên-xô, Triều-tiên, Ấn-độ, Nhật-bản, Đức, Pháp, Ý) đều đương làm công tác nghiên cứu chữa bệnh bằng châm cứu, đặc biệt là những nước anh em như Liên-xô, Triều-tiên, Mông-cổ mấy năm nay đã phái chuyên gia y học đến Trung-quốc khảo sát và nghiên cứu. Hệ thống lý luận và kỹ thuật chữa bệnh đặc biệt này của y học Trung-quốc sẽ phóng ra những tia sáng rực rỡ chói lọi trong lĩnh vực y học thế giới. Còn như những phép chữa bằng khí công, thoa bóp cũng có một lịch sử lâu dài và hiệu quả đặc biệt. Những phương pháp chữa bệnh đặc biệt ấy đã nói lên một cách hùng biện sự phong phú của nội dung y học Trung-quốc.

Y học Trung-quốc từ thời đại nhà Chu đã xây dựng nên một chế độ y sư tương đối hoàn bị. Lúc bấy giờ dưới sự lệ thuộc của quan tể tướng có đặt ra các chức “Y sư” để quản lý công tác hành chính về vệ sinh y dược, dưới nữa có chức “Sĩ” để chuyên việc chữa bệnh, chức “Sứ” để phụ trách văn thư biên chép, chức “Phủ” để trông coi các tài liệu về y dược, chức “Đồ” làm công tác hộ lý về phụ trách những việc vặt. Về phương diện phân khoa tỏng y học cũng có chia ra bốn khoa là “Thực y” ( thầy thuốc trông coi việc dinh dưỡng), “Tật y” (thầy thuốc nội khoa), “Dương y” (thầy thuốc ngoại khoa), “Thú y” các khoa ấy đều có một phạm vi công tác nhất định. Ngoài ra lại qui định biện pháp hàng năm thì khảo xét về thành tích chữa bệnh ,tài liệu do y sư nắm cụ thể để làm căn cứ mà xác định sự đãi ngộ cho nhân viên chữa bệnh. Từ nhà Chu trở về sau, chế độ y vụ và phân khoa y học đều có phát triển theo sự tiến bộ của thời đại. Đến đời Tống Nguyên trở về sau đã có tên gọi 13 khoa như đời Tống có những khoa: Đại phương mạch, Tiểu phương mạch, Phong  khoa, Châm khoa, Khẩu xỉ, Yết hầu, Nhãn khoa, Sản khoa sang thũng kiêm chiết thương, kim sang kiêm thư cấm (vẽ bùa ấn quyết), đến đời Nguyên lại bổ sung thêm khoa chỉnh cốt và khoa chúc do. Đến đời Minh thì lại bổ sung thêm khoa Thương hàn và khoa Án ma. Khoa chúc do tuy có tác dụng chữa bệnh bằng tâm lý, nhưng xen lẫn vào rất nhiều phần mê tín, nên đến đời Thanh bị thủ tiêu.

Còn như tất cả các khoa thì đời nhà Đường đều có chuyên thư, về sau lại tiếp tục xuất hiện ra các chuyên thư của nhà nước và mọi mạt đều thu được thành quả rất lớn.

Việc thiết lập ra sự nghiệp giáo dục y học của Trung-quốc đã có rất sớm, ở thế kỷ thứ IV (Nam triều Lưu Tống) đã dùng hình thức giáo dục bằng trường học để bồi dưỡng cho thầy thuốc. Đến năm 624 đời nhà Đường thể theo chế độ đời Tùy lập ra Thái y thự đã phát triển thành quy mô tương đối rất lớn, tổ chức trường học về thuốc tương đối hoàn bị. Thái y thự thì có chức Lĩnh thừa phụ trách, dưới đó có các chức Bác sĩ, Trợ giáo, Y sư, Châm sư, Án ma sư, Chú cấm sư, dược viên sư, Y công, Y sinh, Dược viên sinh, toàn thể trên 300 người học. Thái y thự gồm có 2 bộ phận là y và dược, về bộ phận y thì đặt ra 4 khoa là: Y, Châm, Án ma, Chú cấm. Về khoa y lại chia ra những khoa: thể liệu, sang thủng, thiếu tiểu, nhĩ, mục, khẩu, xỉ, giác pháp, mỗi khoa đều có thời gian tu nghiệp khác nhau, và có biện pháp khảo thí thống nhất. Xét về trường y học do nhà nước tổ chức theo quy mô lớn như thế, trên lịch sử y học thế giới thì đó là 1 sáng chế đầu tiên.

Đương nhiên viêc giáo dục trong trường học của thời xưa là không thể phổ cập được. Sự truyền thụ y học từ đời này sang đời khác, chủ yếu dựa vào hình thức truyền miệng do đồ đệ mà kế thừa được học thuật của tiền nhân. Đó là đặc điểm truyền thống về giáo dục của Trung Y.

Y học Trung Quốc chẳng những đã có tác dụng rất lớn đối với sự nghiệp bảo vệ sức khỏe của nhân dân Trung Quốc từ đời này qua đời khác mà cũng có ảnh hưởng rất lớn đối với y học thế giới. Đã có tinh thần sáng tạo độc lập tích cực, lại còn giỏi hấp thụ những sự vật tiền tiến ở ngoài đưa tới, cũng có thể đem giao lưu ra ngoài thành tựu y dược của mình. Y học Trung Quốc đã theo đó mà phát triển. Như trước CN 138 năm, Hán Vũ Đế sai Trương Khiên đi sứ rất lâu ở các nước Nhục Đê, Tây Vực, và Ba Tư, nhân đó đã mang về rất nhiều cây thuốc như Mục túc, Bồ đào thụ, Hồ ma, Á ma, Hồ đào, Ba lăng, v.v…; ở đời Tùy, các sách vở có chép các tăng đồ và thầy thuốc phiên dịch sách thuốc Ấn Độ có những phương như: <Long thụ bồ tát dược phương>, <Bà la môn chư tiên dược phương>, <Tây Vực danh y sở tập yếu phương>. Cũng có nhiều thứ thuốc từ Ba Tư và Tây Vực đưa vào như Hồ toán, Hồng hoa, Một thực tử, Ba đáng hạnh. Vua nước Đại –Tần (tức đế quốc La Mã gồm 1 số nước Bắc Phi, Nam Âu, Cận Đông) cũng nhiều lần sai sứ đến Trung Quốc hiến những quý vật và vị thuốc như năm 659 đã sai sứ đem vị thuốc Để-dả-gia sang hiến. Những viêc trên đều giúp cho nội dung bản thảo học của Trung Quốc được phong phú thêm. Về phương diện truyền ra nước ngoài, ở thời Đại Tần, Hán đã bắt đầu. Đến năm 562 trước C.N sách vở cổ điển về <Minh đường đồ> đã truyền sang Nhật Bản, làm thành sự chỉ đạo đầu tiên cho châm cứu học của Nhật Bản. Đặc biệt ở thời Tùy-Đường y học Trung Quốc đã trở thành trung tâm y dược của Á Châu, như từ năm 541-693, Triều Tiên đã đặt chức bác sĩ để dạy học về Trung Y; năm 608, Nhật Bản cho rất nhiều lưu học sinh đến Trung Quốc để học về y học, và mang về nước rất nhiều sách y dược của Trung Quốc. Đời Đường nhà sư Giám Chân được mời đến Nhật Bản truyền thụ về y dược của Trung Quốc, được người Nhật Bản tôn làm <Dược vương>. Đồng thời về phía Ả-Rập, vì phần nhiều là dùng y học Trung Quốc, làm cho y học của Ả-Rập ở khoảng trung thế kỷ đã có một sự tiến bộ rõ rệt, làm thành cơ sở cho y học Âu Châu phát đại sau này. Như ở thế kỷ 11, quyển <Y điển> nổi tiếng của bậc y thánh vùng Trung Đông là A-duy-sâm-nạp soạn ra, trong đó bộ phận mạch học và dược vật có rất nhiều nội dung về y dược của Trung Quốc. Đến thế kỷ thứ 16, Trung y đã phát minh được phương pháp để phòng bệnh đậu mùa, qua sự cải tiến dần dần phổ biến việc dùng đậu người để trồng đậu đã thu được thành tựu rất lớn, đến thế kỷ 17 thì truyền sang các nước Nga, Triều Tiên và Nhật Bản; về sau lại đến nước Thổ Nhĩ Kỳ và nước Anh. Thế kỷ thứ 16 đến thế kỷ thứ 17 Nhật Bản và các nước ở Âu Châu đem quyển bản thảo cương mục của Lý Thời Trân dịch thành chữ La-tinh và các chữ Nhật Bản, Pháp, Nga, Đức, Anh, đã được sự tôn sùng của các nhân sĩ nước ngoài. Gần đây Liên Xô lại đem gắn tượng đá Lý Thời Trân vào tường của trường đại học Mạc-tư khoa, tôn là 1 trong 4 nhà đại khoa học trên thế giới. Đồng thời Trung y được mời ra nước ngoài chữa bệnh, hoặc những người bạn quốc tế đến Trung Quốc chữa bệnh ngày càng nhiều. Tóm lại y học Trung Quốc đối với y học thết giới đã góp phần cống hiến lớn không thể xóa bỏ được.

Theo những tài liệu trên có thể thấy rằng y học Trung Quốc đã chiếm 1 địa vị trọng yếu trong lịch sử. Nhưng ở thời kỳ bán phong kiến bán thực dân của Trung Quốc cũ chẳng những đã không coi trọng, trái lại còn là đối tượng bị tiêu diệt, đã chịu sự coi rẻ, bài xích, đả kích bức hại của đế quốc chủ nghĩa và giai cấp mại bản tay sai của nước ngoài. Bọn phản động Quốc dân đảng năm 1929 đã ra lệnh thủ tiêu Trung Y-Trung dược, đó là 1 tội ác. Tuy nhiên trước sự phản kháng của quảng đại quần chúng nhân dân buộc chúng phải thủ tiêu mệnh lệnh. Nhưng chính quyền phản động Tưởng giới Thạch  không vì thế mà thay đổi âm mưu tiêu diệt Trung Y của chúng, sau cùng chúng đem việc thủ tiêu công khai chuyển thành sự tiêu diệt từng bước, dụng tâm của chúng là vô cùng độc ác. Vì thế đã trở ngại rất lớn cho sự phát triển của y học Trung Quốc.

Đảng cộng sản và Chính phủ nhân dân Trung Quốc vĩ đại từ trước đến nay luôn luôn coi trọng di sản văn hóa của Trung Quốc và lấy nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử của Mác-Lênin đánh giá được đúng đắn tính chất khoa học của Y học Trung Quốc và tác dụng vĩ đại của nó đối với sự nghiệp bảo vệ sức khỏe của nhân dân. Mao chủ tịch từ năm 1944 đã ra chỉ thị đoàn kết Trung-Tây y. Từ ngày toàn quốc giải phóng tới nay do sự quan tâm và coi trọng của Đảng và Chính phủ nhân dân Trung Quốc, dưới ánh sáng của chính sách đoàn kết Trung-Tây y và kết thừa, phát huy y học Trung Quốc của Đảng đã đề cao địa vị chính trị của Trung y, đã cổ vũ mạnh mẽ tính tích cực của quảng đại Trung y, làm cho 50 vạn người trong hang ngũ Trung y chẳng những đã cống hiến một lực lượng rất lớn cho công tác chữa bệnh, mà trong sự nghiệp vệ sinh phòng bệnh cũng đều có tác dụng thúc đẩy tích cực. Đặc biệt là từ khi đã gây được cao trào học tập Trung y trong giới vệ sinh y dược toàn quốc hiện nay, công tác Trung y đã thu đượv thành tựu mà từ trước tới nay chưa từng có, làm cho bộ mặt của Trung Y về lý luận và  lâm sang đều được đổi mới. Trong việc chữa bệnh qua sự hợp tác trên lâm sang giữa Trung-Tây y, kinh nghiệm sơ bộ tổng kết được đã chứng minh, Trung y chẳng những có thể chữa được các bệnh mãn tính, mà đối với một số bệnh truyền nhiễm cấp tính mãn tính cũng có hiệu quả khá cao. Chứng minh rằng Trung y chỉ có dưới chế độ XHCN ưu việt mới có thể đạt được sự xán lạn, rực rỡ như ngày nay. Nhưng y học Trung Quốc vì điều kiện lịch sử hạn chế không có thể nắm vững được công cụ khoa học tự nhiên hiện đại, nên trong việc quan sát và phân tích không thể tránh khỏi có một vài chỗ không chính xác, vì thế quyết không thể tự mãn tự túc, cần phải dùng sự hiểu biết và phương pháp khoa học hiện đại để chỉnh lý và đề cao hơn nữa. Chúng ta kiên quyết tin tưởng dưới sự lãnh đạo cua Đảng, thông qua sự đoàn kết hợp tác chặt chẽ giữa cán bộ Trung-Tây y dược Trung Quốc, không bao lâu nữa nhất định có thể kế thừa được di sản quý báu của Trung y, và phát huy hơn nữa để sáng tạo thành một môn y dược học độc đáo của Trung Quốc.

2-Lý luận của Trung y có 1 hệ thống riêng biệt trong y học thế giới. Sự hình thành của hệ thống lý luận ấy là từ trong thực tiễn mà tổng kết phát triển ra, vì thế học tập Trung y trước tiên cần phải có sự nhận thức khái quát về hệ thống lý luận ấy mới có thể kết hợp với lâm sàng mà học tập và nghiên cứu thêm nữa. Nói tóm lại trong sự hiểu biết của Trung y chủ yếu là: về phương diện sinh lý thì có Tạng Tượng, Kinh Lạc; về phương diện nguyên nhân bệnh thì có Lục Dâm, Thất tình, ẩm thực, khởi cư; về biện chứng thì có Tam tiêu, lục kinh, Vệ khí, Dinh huyết; về phương diện chẩn đoán thì có Tứ chẩn, Bát cương; về phép chữa thì có nghịch-tòng-chính-phản, tiên bản, hoãn cấp và 8 phép: hãn, thổ, hạ , hỏa, ôn, thanh, tiêu, bổ; về tính năng của dược vật thì có tứ khí, ngũ vị, thăng-giáng, phù-trầm; về phương diện phối ngũ và tác dụng của bài thuốc thì có quân-thần-tá-sứ, thất phương, thập tễ. Những điểm trên đều là nội dung co bản xây dựng thành hệ thống lý luận của Trung y, đặc biệt là học thuyết âm-dương, ngũ hành, nó có đủ tác dụng liên hệ các phương diện để làm thành bộ phận trọng yếu trong hệ thống lý luận của Trung y.

Y học Trung Quốc từ lý luận đến lâm sang, từ phòng bệnh đến trị liệu; có 1 học thuyết cơ bản của nó trong đó bao gồm các vấn đề thiên thời, địa lý, hoàn cảnh. Những vấn đề ấy luôn luôn được nhận là 1 bộ phận rất trọng yếu. Những lý luận ấy xây dựng thành 1 hệ thống lý luận của Trung y. Sách này trong 2 chương Âm Dương Ngũ Hành (có phụ thêm vận khí) và <người và tự nhiên giới>, đối với khái niệm chung của những vấn đề trên và vấn đề có liên quan đến vận dụng thực tế, phân biệt thành trọng điểm mà thảo luận. Vì học thuyết này phạm vi khá rộng lớn và nội dung cũng tương đối phiền phức, muốn nắm vững được toàn diện, mong rằng người học trên cơ sở nội dung sách này, sẽ đào sâu nghiên cứu thêm nữa.

Hiện tượng sinh mệnh của cơ thể người ta là một quá trình hoạt động phức tạp có tính chất tổng hợp, trong thì tiêu hóa, tuần hoàn; ngoài thì xem xét, nghe ngóng, nói năng, hành động, đềi không phải là tiến hành cô lập. Ví như giữa nội tạng-nội tạng, nội tạng- tổ chức ngoài da chẳng những đã giữ gìn 1 số liên quan hữu cơ mà còn có quan hệ nương tựa lẫn nhau nữa. Sự liên quan ấy đã biểu hiện trong hoạt động sinh lý bình thường, mà cũng biểu hiện trong biến hóa bệnh lý khác thường. Cho nên những hoạt động trê cục bộ trên thực chất cũng là đại biểu cho sự hoạt động của toàn thân, hiểu biết được quan hệ lẫn nhau của cục bộ sẽ giúp đỡ cho việc hiểu biết về hoạt động và biến hóa của toàn thân. Chính vì vậy nên đối với y học, nếu như chỉ nói riêng về thực chất công năng của 1 tạng khí nào đó thì không thể nhận thức đầy đủ được tác dụng của toàn bộ thân thể người ta, vì thế không những phải nắm vững được cục bộ, mà còn phải nắm vững toàn bộ của nó nữa; vừa nắm vững được sự liên quan hữu cơ giữa bộ phận này với bộ phận khác, lại cần nắm vững sự liên quan hữu cơ giữ bộ phận với toàn thể và hoàn cảnh nữa. Trung y nhận thức về tạng phủ là xây dựng trên cơ sở ấy. Chương tạng tượng trong sách này là nói rõ về vấn đề ấy.

Kinh lạc là bộ phận lý luận trọng yếu của Trung y nói chung, ai cũng nhận rằng quan hệ giữa kinh lạc và châm cứu học rất mật thiết, trên thực tế thì đối với các khoa khác, khoa nào cũng có quan hệ với lý luận cơ sở này, bởi vì Kinh lạc với Ngũ tạng, lục phủ, đầu mình, tay chân, khớp xương, v.v… đều có liên quan với nhau, nếu không có sự hiểu biết này, thì không thể nhận thức cụ thể được sự liên hệ nội tại của thân thể người ta, tức là không thể xuất phát từ toàn bộ mà nhận rõ được bệnh tật. Vì vậy chương Kinh lạc trong sách này bàn chép khá rõ rang về 12 kinh lac, 8 mạch kỳ kinh, và còn phụ vào mấy chục bản đồ hình để tiện đối chiếu. Còn các kinh biệt, kinh cân và 15 lạc thì chỉ nói đại khái thôi, để có 1 khái niệm sơ bộ.

Nguyên nhân gây nên bệnh tuy rất phức tạp, nhưng không ra ngoài 3 nguyên nhân Nội nhân, Ngoại nhân và Bất nội ngoại nhân. Đó là sự quy nạp đại thể của người xưa. Trong chương <nguyên nhân bệnh> của sách này, về ngoại nhân thì lấy <Lục dâm> làm chủ yếu, thêm đến Dịch lệ và Phục khí; về Nội nhân thì lấy <thất tình> làm chủ yếu; ngoài ra như ăn uống, nhọc mệt, bị đâm chém, bị vấp ngã, bị trùng thú cắn, bị trúng độc thì liệt vào phạm vi của Bất nội ngoại nhân. Trên cơ bản là xét theo phương pháp phân loại về 3 nguyên nhân của Trần Vô Trạch mà phân loại ra.

Trung y phân loại về chứng hậu không ngoài 2 loại lớn là Ngoại cảm và Nội thương, nếu đem chia cụ thể ra nữa thì có sự khác nhau là Lục kinh, Tam tiêu, Dinh vệ, Khí huyết, Tạng phủ, Kinh lạc. Phương pháp phân loại này tuy mỗi loại có đặc điểm riêng, nhưng tinh thần chung là nhất trí, cũng là phương pháp biện chứng của lý luận âm, dương, biểu, lý, hàn, nhiệt, hư thực trong Bát cương chỉ đạo. Thực tiễn chứng minh trên lâm sàng về những phương pháp phân loại này, thường thường đều là tổng hợp mà ứng dụng, vì thế chúng ta trong khi học tập cần phải nắm được toàn diện thì khi gặp bệnh mới ứng phó dễ dàng. Chương <chứng hậu phân loại> trong sách này chủ yếu là nói rõ những vấn đề ấy.

Phương pháp chẩn đoán của Trung Y chủ yếu là Tứ chẩn: vọng, văn, vấn, thiết, thông qua tứ chẩn đã rút ra được kết luận tức là Bát cương: <âm, dương, biểu, lý, hư, thực, hàn, nhiệt>, nắm chắc được những thứ ấy thì mới có thể chẩn đoán chính xác. Cho nên chương <Chẩn pháp> trong sách này trước tiên đã phân tích về tinh thần cơ bản và sự biến hóa của <Bát cương>, sau mới giới thiệu về những phương pháp vận dụng tứ chẩn.

Về phương diện chữa bệnh của Trung y trước hết chú trọng nguyên tắc, sau đó chú trọng đến phương pháp, muốn nắm vững nguyên tắc cần phải có lý luận căn cứ. Sách Nội kinh nói <chữa bệnh cần tìm gốc bệnh> là bao hàm nghĩa rất sâu sắc. Vì thế trong việc tìm nguyên nhân bệnh phải thông qua việc biện chứng để chẩn đoán chính xác, đồng thời còn cần phải nắm vững quy luật và phương pháp chữa bệnh. Như thế mới có thể làm được việc <biện chứng luận trị>, mới có thể linh hoạt vận dụng đươc kinh nghiệm của người xưa, phát huy trí tuệ của mình. Nội dung của chương<trị liệu pháp tắc>  trong sách này đại thể chia làm 2 bộ phận: Nội trị và Ngoại trị, còn như những cách chữa bằng châm cứu, thoa bóp, nắn xương thì có chép ở những chương riêng. Về phương pháp chữa bệnh trong học thuật của Trung y là cực kì phong phú, cần phải có kế hoạch, có từng bước để tìm tòi, đặc biệt cần phải thống nhất thực tiễn và lý luận, trong khi đọc sách cần phải hiểu được nguyên tắc lý luận, khi gặp bệnh nắm vững nguyên tắc và vận dụng linh hoạt mới có thể đạt được mục đích <học để thực dụng>, <học và dụng là nhất trí>.

Về dược vật học cua Trung y đã có những thành tựu to lớn, chẳng những nó biểu hiện ở phương diện nhiều loại, nhiều thứ, công hiệu ưu việt mà ở việc thu hái, bào chế, cất giữ, cách dùng, v.v… cũng có 1 số kinh nghiệm rất đáng quý. Mà những kinh ngiệm ấy lại có quan hệ rất lớn với kết quả chữa bệnh. Hơn thế nữa đối với sự nhận thức về công năng tính vị của vị thuốc, việc nên dùng hay kiêng dùng trong khi phối ngũ, đã thể hiện đầy đủ hệ thống riêng biệt về dược vật học của Trung Quốc. Cho nên chương <dược vật> trong sách này, ngoài việc giới thiệu nội dung kể trên ra, còn phân loại và đưa ra tính vị chủ trị của hơn 200 vị thuốc thường dùng, để làm cơ sở mà nghiên cứu thêm nữa về Trung dược.

Phương tễ là sự phát triển thêm 1 bước của việc dùng thuốc chữa bệnh, sự phối ngũ và tổ chức trong đó có khuôn phép mực thước nhất định, người xưa trong khi chế phương dùng thuốc, điều cần thiết là phải tìm được <trong phương có pháp>,<trong pháp có phương>. Vì thế phép tắc và sự tổ chức có quan hệ đến sự sắp xếp thành 1 bài thuốc, sự thay đổi về phương diện vị thuốc, tễ thuốc và sự phân loại để vận dụng, đều là có quan hệ với sự hiểu biết về cơn bản của phương tễ học, hiểu được những điều ấy là có thể suy 1 biết 10, suy việc này biết được việc khác. Vì thế chương phương tễ trong sách này đã giới thiệu những trọng điểm về kiến thức cơ bản ấy.

Trong Nội kinh ghi chép về <chữa khi chưa bệnh>, điều đó đủ chứng minh đời xưa đã tương đối coi trọng việc phòng bệnh. Từ đời Hán trở về sau mới có tên gọi hai chữ <nhiếp sinh> danh từ này bao hàm ý nghĩa chủ yếu là chú trọng vào việc cá nhân luyện tập thân thể, tu dưỡng tinh thần và luôn luôn chú ý công tác phòng bệnh, tránh khỏi sự xâm nhập của ngoại tà. Chương phòng bệnh trong sách này, nội dung sắp xếp đã bao gồm phòng bệnh khi chưa bệnh, lại bao gồm cách ngăn ngừa khi đã có bệnh, đã bao quát vệ sinh cá nhân, lại bao quát vệ sinh hoàn cảnh. Chúng ta cảm thấy dùng 2 chữ dự phòng để khái quát nội dung nói trên là tương đối thích hợp. Đặc biệt cần đề xuất ra là: học thuyết phòng bệnh đời xưa cũng lấy quan niệm <người ta tương ứng với trời đất> làm tư tưởng chỉ đạo, vì thế phương pháp phònh bệnh nêu ra đây cũng đặc biệt chú trọng vào 2 phương diện: thích ứng với hoàn cảnh tự nhiên và tu dưỡng tinh thần đồng thời và nhấn mạnh câu: <chính khí mạnh thì tà khí không can phạm được>. Về điểm đó chúng ta cần nên coi trọng.

Sách này ngoài nội dung đã nói ở tập trên ra, tập dưới lại dựa vào những điều khái niệm về nối khoa, châm cứu khoa, phụ khoa, nhi khoa, ngoại khoa, thương khoa, nhãn khoa, hầu khoa, khí công, thao bóp và hộ lý. Trong đó lấy Nội khoa và Châm cứu làm trọng điểm. Nói tóm lại, tập trên là lý luận cơ bản, tập dưới là kiến thức về lâm sàng của Trung y.

Sách này đối với toàn bộ của Trung y học chỉ mới trình bày 1 cách khái quát để làm cái cầu cho những người mới học.

 

ÂM DƯƠNG NGŨ HÀNH

 

Học thuyết âm dương ngũ hành là 1 bộ phận trọng yếu trong lý luận cơ bản của Trung y. Sự quan niệm về tự nhiên và nhận thức về sinh lý, bệnh lý của thân thể người ta cho đến lý giải về chẩn đoán, trị liệu, dược vật của Trung y đều có thể dùng thuyết Âm dương-ngũ hành để thuyết minh. Đó là do các nhà y học thời Chiến quốc đã vận dụng học thuyết Âm dương-ngũ hành để tổng kết được kinh nghiệm thực tiễn về chữa bệnh từ thời kỳ đó trở về trước phát triển được lý luận của Trung y. Sách <Hoàng đế nội kinh> (sách cổ điển nhất của Trung y hiện còn) là một trước tác đại biểu của thời đại đó. Về sau, đến thời kỳ Đông Hán Trương Trọng Cảnh lại dựa trên cơ sở lý luận của Nội kinh soạn ra bộ <Thương hàn tạp bệnh luận> Về điểm này ở trong bài tựa của ông nói rất rõ <chọn trong chin quyển <Tố Vấn>, <Nạn Kinh>, <Âm dương đại luận>, <Thai lô>, <Dược lục>, và <Bình mạch biện chứng> làm thành 16 quyển <Thương hàn tạp bệnh luận>>. Ông kết hợp lý luận và thực tiễn, đã làm sáng tỏ và phát triển thêm một bước rồi nhân đó mà lập ra chứng trị lục kinh của Thương hàn luận về vận dụng ngũ hành ở trong tạp bệnh luận (Kim quỹ yếu lược), xây dựng ra khuôn phép chữa bệnh cho Trung y đời sau.

Đối chiếu với hiện tại thì học thuyết Âm dương-ngũ hành dùng vào trong y học là quan điểm duy vật chất phác của người xưa ở trên một trình độ nhất định nó không thể giải thích tất cả sự vật của tự nhiên giới một cách hoàn toàn được, về việc nghiên cứu sự cấu tạo tinh vi của nội bộ cơ thể cũng không thể giải đáp được mười phần hoàn hảo. Nhưng vì nó là một học thuyết mà loài người sau khi xem xét toàn diện về giới tự nhiên, đã vận dụng tư tưởng thiên tài mà khái quát ra được, cho nên học thuyết ấy đã tìm ra được quy luật chung các hiện tượng về tự nhiên giới một cách chính xác.

Đứng về phương diện Trung y học thì học thuyết ấy kết hợp với thực tiễn chữa bệnh phong phú được tích lũy từ lâu đời, rồi dần dần đối với sinh lý và bệnh lý của cơn thể con người, cho đến những vấn đề chẩn đoán, trị liệu, dược vật học đã giải thích được có hệ thống kết thành một khuôn sáo riêng biệt về <lý., <pháp>, <phương>, <dược> của Trung y học. Mặc dù lý luận ấy đối với ngày nay xét thấy vẫn còn có chỗ cần phải chỉnh lý, nâng cao nhưng vì trên căn bản của nó là quan điểm duy vật thô sơ và biện chứng pháp tự phát, vì thế mấy nghìn năm nay tổng kết ra được rất nhiều quy luật chữa bệnh hợp với thực tế khách quan. Những quy luật chữa bệnh đó đến nay vẫn còn chỉ đạo thực tiễn chữa bệnh của Trung y. Cho nên nói giá trị thực dụng của học thuyết Âm dương-ngũ hành trong Trung y học và giá trị nghiên cứu khoa học là hoàn toàn không thể coi nhẹ được, mà cũng không nên coi nhẹ. Nay giới thiệu sơ lược để mở đầu cho việc nghiên cứu thêm nữa.

A. ÂM DƯƠNG:

1-Khái niệm cơ bản về Âm dương:

Học thuyết Âm dương của Trung y cho rằng bất kỳ sự vật gì đều có đủ hai phương diện, âm dương đã đối lập và lại thống nhất với nhau mà sự tác dụng lẫn nhau và vận động không ngừng của âm dương đối lập ấy lại là nguồn gốc của vạn vật sinh hóa không ngừng trong vũ trụ. Thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố vấn nói: âm dương là quy luật chủa vũ trụ (phép tắc căn bản về đối lập mà thống nhất của tự nhiên giới), là cương kỷ của vạn vật (tất cả sự vật chỉ có thể theo phép tắc này, không thể trái ngược lại được), là nguồn gốc của sự biến hóa (tất cả sự vật đều căn cứ vào phép tắc này mà biến hóa), là căn bản của sự sinh sát (mọi sự sinh thành, hủy, diệt đều mở đầu ở phép tắc này), là phủ của thần minh (là chỗ tập hợp tất cả sự màu nhiệm của tự nhiên giới); chữa bệnh phải tìm căn bản (người là một sinh vật trong tự nhiên giới, chữa bệnh cần phải tìm phép tắc căn bản này). Ở đây nêu ra rõ rệt sự sinh trưởng, phát triển và diệt vong của tất cả sự vật trong vũ trụ đều căn cứ vào phép tắc biến hóa âm dương mà vận động không ngừng, vì thế nói âm dương là cương lĩnh của vạn vật, căn bản của sự biến hóa. Mà học thuyết âm dương cũng thành là một phương pháp tư tưởng để nhận thức và nắm vững quy luật tự nhiên. Nói về y học thì sinh lý hoạt động của thân thể, sự phát sinh và phát triển của bệnh cũng không ngoài lẽ biến hóa của âm dương. Muốn nắm vững chính xác quy luật của bệnh tật, suy tìm bản chất của bệnh tật, căn cứ vào đó mà chữa bệnh, thu được hiệu quả, thì trước hết phải hiểu rõ nội dung cơ bản đối lập, thống nhất và vận động biến hóa của âm dương.

a)     Sự đối lập và thống nhất (hỗ căn) của âm dương:

Âm dương là hai phương diện đối lập lẫn nhau, mà lại thống nhất lẫn nhau, tồn tại phổ biến trong các sự vật và hiện tượng của tự nhiên giới, vì thế âm dương là hiện tượng đối lập và thống nhất, có thể nói bất kì đâu đâu cũng thế như trời là dương, đất là âm, ngày là dương, đêm là âm; đàn ông là dương, đàn bà là âm; khí là dương, vị là âm; v.v…những ví dụ trên nói rõ bất kì một sự vật nào đều là đối lập mà tồn tại ở trong vũ trụ, mà đều có thể theo và thuộc tính chất nhất định của nó mà phân biệt làm hai phương diện âm và dương. Nếu suy luận hơn nữa thì phàm những thuộc tính tương đối như hoạt động với trầm tĩnh, sáng sủa với đen tối, hung phấn với ức chế, ở ngoài với ở trong, vô hình với hữu hình, hàn lương với ôn nhiệt, v.v… không một cái nào không phải là quan hệ đối lập của âm dương, do có thể biết âm dương tuy là một khái niệm trừu tượng, nhưng nó có sẵn cơ sở vật chất, nó có thể bao quát và phổ cập tất cả thành là khái quát đối lập và thống nhất của tất cả sự vật. Cho nên, thiên âm dương hệ nhật nguyệt thiên sách Linh khu nói: <âm dương có tên mà không có hình, cho nên tính có mười mà suy ra đến trăm, tính có nghìn mà suy ra đến vạn, tức là nghĩa đó. Nhưng sự đối lập và tồn tại của âm dương đều không phải rất đơn giản như thế, mỗi sự vật đều có đủ hai phương diện âm dương đối lập mà ở nội bộ âm dương còn bao hàm sẵn sự đối lập của âm dương nữa. Thí dụ ban ngày là dương ban đêm là âm; mà ban ngày lại có phân biệt dương ở trong dương, và âm ở trong dương; ban đêm cũng có phân biệt dương ở trong âm và âm ở trong âm. Cho nên thiên Kim quỹ chân ngôn luận sách Tố vấn nói: <Trong âm có âm, trong dương có dương, từ tảng sáng đến giữa trưa là phần dương của ngày, thuộc phần dương trong dương, từ giữa trưa đến mờ tối là phần dương của ngày, thuộc phần âm trong dương, từ mờ tối đến gà gáy (nửa đêm) là phần âm của ngày, thuộc phần âm trong âm, từ nửa đêm đến tảng sáng là phần âm của ngày, thuộc phần dương trong âm>. Do đó thấy trong âm dương còn có lý luận của âm dương nữa. Suy diễn đến sự vật khác thì cũng có thể nói tính phức tạp mâu thuẫn nội tại của sự vật.

Vì thế âm dương không phải tuyệt đối mà là tương đối, không phải đại biểu cố định cho một sự vật nào, mà là tùy sự chuyển biến đối lập của sự vật mà biến đổi. Nó chẳng những đại biểu cho hai sự vật có quan hệ đối lập, mà cũng có thể đại biểu cho hai phương diện đối lập lẫn nhau của sự vật tồn tại ở trong nội bộ một sự vật.

Sự vật tuy có khách quan tồn tại của âm dương đối lập, nhưng sự đối lập ở đây không có thể xem là không nương tựa lẫn nhau hoặc chia cắt ra một cách tuyệt đối giữa sự vật với sự vật là có sẵn quan hệ nuôi dưỡng lẫn nhau, nương tựa lẫn nhau, bất kì một mặt nào đều không có thể tách rời mặt kia mà tồn tại một mình được. Vì thế theo trên quan hệ lẫn nhau của âm và dương mà xét thì nó là một khối chỉnh thể thống nhất. Dựa vào sinh lý của thân thể người ta mà nói thì cơ năng hoạt động cần phải nhờ vào sự giúp đỡ của vật chất dinh dưỡng mới có thể phát huy tác dụng đầy đủ; trái lại đồ ăn uống cũng cần phải nhờ vào sự hoạt động của tạng phủ mới có thể biến hóa thành vật chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể, làm đầy đủ cho tổ chức tạng phủ. Vì thế vật chất dinh dưỡng là nguồn gốc sinh ra cơ năng hoạt động, mà cơ năng hoạt động lại là động lực chế tạo ra vật chất dinh dưỡng. Cơ năng thuộc dương, vật chất thuộc âm, cơ chế và tác dụng lẫn nhau, xúc tiến lẫn nhau, đó tức là biểu hiện cụ thể của sự giúp đỡ lẫn nhau, nương tựa lẫn nhau. Thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố vấn nói: <âm ở trong giữ gìn cho dương, dương ở ngoài giúp đỡ cho âm. Đó cũng là dựa trên sinh lý mà nói rõ quan hệ nương tựa lẫn nhau của âm dương. Âm khí (bao gồm những vật chất hữu hình như tinh, huyết, tân dịch, v.v…) chứa ở trong là để cung dưỡng cho dương khí (chỉ vào cơ năng hoạt động và công năng bảo vệ bên ngoài); dương khí lưu hành ở ngoài là để bảo vệ cho âm khí, hai cái đó là để nương tựa lẫn nhau, còn mất cùng nhau. Như thế có dương không âm hoặc có âm không dương thì tất nhiên <một mình âm không sinh, một mình dương không trưởng> thì sự vật sẽ đến chỗ đình trệ và hủy diệt.

b)    Sự tiêu trưởng và thăng bằng của âm dương:

Quan hệ đối lập lẫn nhau của âm dương đều không phải đứng yên không biến hóa mà là chống đỡ lẫn nhau, tác dụng lẫn nhau, luôn luôn phát ra hiện tượng bên này kém, bên kia hơn,bên này tiến, bên kia lùi, đó là quá trình vận động phát triển và biến hóa của sự vật. Qúa trình phát triển của sự vật cũng tức là quá trình đấu tranh tiêu trưởng biến hóa của âm dương. Cho nên thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố vấn nói: <âm dương là năng lực nguyên thủy của vạn vật>. Lại nói: <âm dương xen lẫn nhau mà sinh ra biến hóa>. Nhưng trong tình trạng bình thường vì tác dụng luôn luôn ức chế lẫn nhau giữa âm và dương đều không làm cho âm dương biến hóa mà phát ra hiện tượng thiên thịnh thiên suy (sự chênh lêch hơn kém nhau). Bởi vì dương được âm giúp đỡ thì không đến nỗ cang thịnh quá, âm được dương điều hòa thì không đến nỗ suy bại quá, cho nên âm dương tuy nhiên có biến hóa tiêu trưởng, nhưng không vượt được khỏi mức độ nhất định; tóm lại duy trì ở trong phạm vi tương đối thăng bằng. Nói về hiện tượng tự nhiên như bốn mùa thay đổi nhau mùa Xuân ấm, mùa Hạ nóng, mùa Thu mát, mùa Đông rét tức là một hình thức âm dương tiêu trưởng.

Thiên Mạch yếu tinh vi luận sách Tố vân nói: <Từ Đông chí đến 45 ngày (lập xuân) dương khí lên dần dần, âm khí xuống dần dần, sau Hạ chí 45 ngày (lập thu) âm khí lên dần dần, dương khí xuống dần dần>. Câu trên là dương khí lớn lên thì âm khí kém đi, câu dưới là âm khí lớn lên thì dương khí kém đi, âm dương thay đổi lẫn nhau, cho nên có sự thay đổi về nóng lạnh. Nhưng khí hậu biến hóa bình thường đều không mất mức độ của nó, nếu có sự biến hóa trái thường thì sẽ sinh ra tai hại. Vì thế vạn vật tất nhiên có sự biến hóa tiêu trưởng của âm dương mà trong sự biến hóa lại cốt ở điều hòa và thăng bằng. Không có sự biến hóa tiêu trưởng âm dương thì không có sự vận động phát triển của sự vật, sự biến hóa tiêu trưởng mất thăng bằng với nhau thì không thể duy trì được trạng thái bình thường.

Suy luận đến sinh lý của thân thể người ta cũng cần phải giữ gìn sự thăng bằng giữa âm và dương, không thể có sự thiên thịnh thiên suy bất kì về một mặt nào. Đương nhiên sự thăng bằng của sinh lý không phải là thăng bằng một cách tuyệt đối đứng yên mà là sự thăng bằng tương đối duy trì được ở trong một quá trình biến hóa tiêu trưởng, vận động không ngừng. Thí dụ: trong khi các cơ năng trong thân thể người ta hoạt động thì tất nhiên dẽ tiêu hao thể dịch và phần dinh dưỡng với một số lượng nhất định, đó tức là quá trình của dương trưởng âm tiêu; trong khi hóa sinh các phần dinh dưỡng, tất nhiên lại phải tiêu hao đến năng lượng nhất định, đó tức là quá trình của âm trưởng dương tiêu. Có thể thấy rằng sự biến hóa tiêu trưởng ở đây chính là điều kiện tất yếu để thúc đẩy sự phát triển trưởng thành không ngừng của thân thể người ta, đồng thời lại duy trì một quá trình tất nhiên về thăng bằng sinh lý của thân thể.

Tóm lại sự <đối lập> và <hỗ căn>, <thăng bằng> và <tiêu trưởng> của âm dương có thể nói rõ quan hệ nội tại của sự vật cho đến nguồn gốc về vận động phát triển và biến hóa của nó nữa. Trung y học kết hợp khái niệm cơ bản này để giải thích các vấn đề sinh lý, bệnh lý của thân thể người ta và dủng nó để chỉ đạo công tác chẩn đoán và trị liệu trong lâm sàng, căn cứ vào đó mà xây dựng học thuyết âm dương của Trung y, hình thành một thế hệ lý luận độc đáo của Trung y học.

2-Vận dụng học thuyết âm dương vào y học:

a)     Quan hệ âm dương đối với sinh lý, bệnh lý trong thân thể người ta:

Khái niệm của Trung y học cho rằng tất cả trong thân thể người ta đều không tách rời khỏi âm dương, cho nên bất kỳ là sự cấu tạo của cơ thể hay công năng sinh lý cũng đều có thể dùng lẽ âm dương để nói rõ vấn đề. Như thiên Kim quỹ chân ngôn luận sách Tố vấn chép: <nói về âm dương của người ta thì phần ngoài là dương, phần trong là âm; nói về âm dương của thân thể thì lưng là dương, bụng là âm; nói về âm dương trong tạng phủ của thân thể thì tạng là âm, phủ là dương; ngũ tạng: can, tâm, tỳ, phế, thận tất cả đều là âm; lục phủ: đởm, vị, đại trường, tiểu trường, bàng quang, tam tiêu đều là dương>. Lại nói <lưng thuộc dương, tâm là dương ở trong phần dương, lưng thuộc dương, phế là âm ở trong phần dương. Bụng thuộc âm, thận là âm ở trong phần âm, bụng thuộc âm, can là dương ở trong phần âm; bụng thuộc âm, tỳ là chí âm ở trong phần âm>. Theo đấy có thể nói rõ thân thể người ta là tổ chức hữu cơ phức tạp không kể về bộ vị cấu tạo hoặc về thuộc tính tạng phủ đều bao hàm và thể hiện sẵn lý luận đối lập mà lại thống nhất của âm dương và ý nghĩa thực tiễn của nó.

Như trên đã trình bày, âm, dương ở trong thân thể người ta cần phải thường xuyên giữ gìn mức thăng bằng tương đối của nó, thì mới có thể duy trì được trạng thái sinh lý bình thường, nếu một khi âm dương không điều hòa thì tất nhiên mất thăng bằng mà sinh ra thiên thắng, đó tức là cơ chế phát sinh ra bệnh tật. Vì thế, sau khi hiện tượng của bệnh lý sinh ra, không kể trên chứng trạng hiện ra phức tạp như thế nào, đem quy nạp lại thì không ngoài sự thiên thắng hoặc thiên suy của âm dương. Thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố vấn nói: <âm thắng thì dương bệnh, dương thắng thì âm bệnh, dương thắng thì nhiệt, âm thắng thì hàn, hàn thịnh quá thì biến ra nhiệt, nhiệt thịnh quá thì biến ra hàn>. Đó tức là trạng thái cơ bản của bệnh do âm dương mất điều hòa mà gây ra thiên thắng. Bất kỳ một mặt nào bị bệnh, tất nhiên sẽ ảnh hưởng đến một mặt khác, âm khí thiên thắng thì tổn hại đến dương khí, dương khí thiên thắng thì tổn hại đến âm khí. Do âm dương thiên thắng mà biểu hiện ra hiện tượng rất rõ rệt tức là chứng trạng về hàn nhiệt, dương khí thịnh thì thấy nhiệt chứng, âm khí thịnh thì thấy hàn chứng. Nếu phát triển đến một trình độ nhất định thì hàn thịnh quá có thể hiện ra hiện tượng nhiệt, nhiệt thịnh quá có thể hiện ra hiện tượng hàn, đó lại là âm dương thiên thắng đến cực độ mà chuyển ra hiện tượng phản thường. Vì thế có thể biết được âm dương thăng bằng là điều kiện tất yếu để giữ gìn sức khỏe, mà âm dương mất điều hòa là nguyên nhân căn bản để gây ra tật bệnh. Cho nên thiên Sinh khí thông thiên luận sách Tố vấn nói: <âm khí hòa bình, dương khí kín đáo thì tinh thần giữ được bình thường; âm dương chia rẽ nhau thì tinh khí sẽ tuyệt mất>.

b)    Quan hệ âm dương đối với việc chẩn đoán và trị liệu:

Âm dương mất điều hòa đã là mấu chốt của bệnh lý biến hóa, thế thì việc chẩn đoán bệnh tật cũng cần phải dựa vào phương diện biến hóa của âm dương để dò xét bệnh tình mới có thể nhận thức được bản chất của bệnh tật. Phép chẩn đoán của Trung y tuy có phương pháp biện chứng về Bát cương là âm-dương, biểu-lý, hàn-nhiệt, hư-thực, nhưng trong Bát cương thực ra lấy âm dương làm tổng cương. Phàm biểu chứng, nhiệt chứng, thực chứng đều thuộc về dương; lý chứng, hàn chứng, hư chứng đều thuộc về âm, cho nên bệnh tình tuy thiên biến vạn hóa mà tóm lại không ngoài phạm vi của hai chữ âm, dương. Thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố vấn nói: <người giỏi chẩn bệnh, xem sắc  án mạch, trước tiên phải phân biệt âm dương, xét thanh (dương)-trọc (âm) mà biết được bộ phận…án bộ xích bộ thốn để xem mạch Phù (dương), Trầm (âm), Hoạt (dương), Sáp (âm) mà biết bệnh sinh ra để chữa, chẩn đoán không nhầm thì chữa bệnh không sai>. Đó đều là nói rõ sự hiểu biết âm dương là mấu chốt chủ yếu đầu tiên của việc chẩn đoán.

Thông qua việc chẩn đoán đã biết được tật bệnh kết ở chỗ nào mới có thể áp dụng chữa bệnh đúng đắn, nhắm đúng sự thiên thắng của âm dương thịnh suy để tiến hành bổ cứu làm cho trở lại thăng bằng. Thiên Chí nhân yếu đại

Luận sách tố vấn nói: “ Cẩn thận xem xét âm dương ở đâu mà điều hòa cho thăng bằng là được”. Ở đây nêu ra điều hòa âm dương là nguyên tắc chung của việc chữa bệnh. Như dương nhiệt thịnh quá mà tổn hại âm dịch ( dương thắng thì âm bệnh) thì có thể làm bớt phần dương có thừa, dùng phép “bệnh nhiệt thì chữa bằng thuốc hàn” ; Nếu âm hàn thịnh quá mà làm tổn hại đến dương khí ( âm thắng thì dương bệnh) thì có thể làm bớt phần âm có thừa, dùng phép “bệnh hàn thì chữa bằng thuốc nhiệt”. Trái lại, nếu vì âm dịch không đủ, không thể chế ngự được dương mà gây thành chứng dương cang ; hoặc vì dương khí không đủ không thể chế ngự được âm mà gây thành chứng âm thịnh thì cần phải bổ mặt không đủ của nó, đó tức là sách Nội kinh nói: “bệnh dương chữa âm, bệnh âm chữa dương” và lý luận của Vương băng nói “ Làm mạnh nguồn gốc của thủy để chế dương quang (1), bổ thêm căn bản của hỏa để tiêu âm ế ” (2). Như vậy đều là phép tắc chữa bệnh nhìn thẳng vào mặt điều trị âm dương, làm cho khôi phục được thăng bằng.

c) Quan hệ âm dương đối với phép dưỡng sinh và phòng bệnh:

Người ta cùng với tự nhiên giới có quan hệ chặt chẽ với nhau, âm dương ở trong thân thể người ta luôn chịu ảnh hưởng của tự nhiên giới mà có sự biến hóa, vì thế muốn giữ gìn sự thăng bằng của âm dương trong thân thể con người thì phải thích ứng với sự biến hóa âm dương của tự nhiên giới. Thiên Thượng – Cổ thiên chân luận sách Tố-vấn nói: “ Điều hòa với âm dương bốn mùa”. Thiên tứ khí điều thần đại luận sách Tố-vấn lại nói: “ Bốn mùa âm dương là căn bản của vạn vật, cho nên thánh nhân đến mùa Xuân mùa Hạ thì bảo dưỡng dương khí; mùa Thu mùa Đông thì bảo dưỡng âm khí để theo căn bản, cho nên cùng chìm nổi với vạn vật trong quy luật sinh trưởng, nếu trái lẽ đó thì tổn hại đến căn bản của sinh mệnh, bại hoại đến chân khí. Cho nên âm dương bốn mùa là căn bản của vạn vật, là nguồn gốc sinh tử, trái lẽ đó tai hại sinh ra, theo lẽ đó thì tật bệnh không sinh ra được… Theo lẽ âm dương thì sống, trái lẽ đó thì chết, theo lẽ đó thì bình yên, trái lẽ đó thì rối loạn “. Những câu đó đều là nói rõ sự thích ứng với âm dương biến hóa của tự nhiên giới để duy trì sự thống nhất của hoàn cảnh bên trong và bên ngoài, không để cho âm dương thiên thịnh thiên suy, là vấn đề mấu chốt của phép dưỡng sinh và phòng bệnh. Phàm người không khéo dưỡng sinh thì không thể thích ứng với sự thay đổi của bốn mùa âm dương, như thế thì rất dễ bị tà khí xâm phạm mà phát sinh bệnh tật, thậm chí sinh ra nguy hiểm đến tính mệnh.

Ngoài nhân tố ngoại lai của bốn mùa âm dương có thể ảnh hưởng đến sự biến hóa của âm dương trong thân thể con người mà sinh bệnh như đã nói trên ra, thì nhân tố nội tại của thân thể người ta cũng có thể làm âm dương thiên thắng mà gây ra tật bệnh. Như thiên Âm dương ứng tượng đại luận sách Tố-vấn nói: “ Bỗng nhiên giận quá hại âm, bỗng nhiên mừng quá hại dương “, đó cũng là một ví dụ. Vì thế muốn giữ gìn sự thăng bằng của âm dương trong thân thể người ta cũng cần phải chú ý điều tiết sự hoạt động về phương diện tình chí nữa. Nội dung cụ thể về phương diện này sẽ trình bày trong chương Phòng bệnh sau này.

 

(1)  Dương quang: dương hỏa nóng quá. (2)  Âm ế: âm thủy lạnh quá.

B. NGŨ HÀNH

1. Khái niệm cơ bản về ngũ hành:

Ngũ hành là Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Đó là khái niệm trừu tượng của người xưa căn cứ vào thuộc tính của Ngũ hành, dùng quan hệ tương sinh tương khắc của Ngũ hành làm công cụ lý thuyết để giải thích sự liên quan lẫn nhau giữa sự vật và quy luật vận động biến hóa của nó.

Trung y luật vận dụng quy luật sinh khắc chế hóa của Ngũ hành để nói rõ quan hệ tương sinh tương khắc lẫn nhau của nội tạng người ta; dùng phép quy loại ngũ hành để nói rõ quan hệ lẫn nhau giữa các bộ phận thân thể và giữa con người với hoàn cảnh bên ngoài, nay đem trình bày hai điểm ấy dưới đây.

a)        Sự tương sinh tương khắc của ngũ hành:

“Sinh” có hàm ý nghĩa nuôi dưỡng giúp đỡ. Giữa ngũ hành đều có quan hệ nuôi dưỡng lẫn nhau giúp đỡ lẫn nhau, giúp đỡ đó gọi đơn giản là “Ngũ hành tương sinh”. Thứ tự của Ngũ hành tương sinh là: “ Mộc sinh Hỏa, Hỏa sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim sinh Thủy, Thủy sinh Mộc. Trong quan hệ Ngũ hành tương sinh, bất kỳ một hành nào đều có hai mặt: sinh nó và nó sinh, cũng tức là quan hệ mẹ con, sinh ra con nó là mẹ, nó sinh ra là con. Lấy hành Thủy Mộc là con Thủy, suy ra bốn hành khác cũng như thế.

“Khắc” hàm ý nghĩa chế ước và ngăn trở, giữa Ngũ hành đều có quan hệ chế ước lẫn nhau, ngăn trở lẫn nhau, gọi đơn giản là “Ngũ hành tương khắc”.

Thứ tự của Ngũ hành tương khắc là: Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim, Kim khắc Mộc. Trong quan hệ Ngũ hành tương khắc, cũng tức là quan hệ “thắng nó và nó thắng”, khắc được nó là “thắng nó”, nó khắc được là “nó thắng”. Lấy hành Mộc làm ví dụ: khắc Mộc là Kim thì “Kim là thắng Mộc”, Mộc khắc là Thổ thì thổ là “Mộc thắng” suy ra bốn hành khác cũng như thế.

Trong ngũ hành tương sinh đồng thời cũng có tương khắc, trong tương khắc cũng ngụ có tương sinh, đó là quy luật chung về vận động biến hóa của tự nhiên giới, nếu chỉ có tương sinh mà không tương khắc thì không thể giữ gìn được phát triển bình thường; có tương khắc mà không tương sinh thì vạn vật không thể có sự sinh hóa, cho nên tương sinh tương khắc là hai điều kiện không thể thiếu được để duy trì thăng bằng tương đối của hết thảy sự vật, cũng chỉ có ở trên sơ sở tác dụng lẫn nhau, điều hòa lẫn nhau mới có thể thúc đấy sự vật sinh trưởng biến hoá không ngừng.

Thí dụ: Mộc có thể khắc Thổ, nhưng Thổ có thể sinh kim, Kim lại có thể khắc Mộc. Dựa trên quan hệ này có thể thấy được  Mộc cố nhiên có thể khắc Thổ, nhưng Thổ lại có thể sinh Kim để chế Mộc. Vì thế ở tình trạng này, Thổ tuy bị khắc mà không thấy phát sinh thiên suy, bốn hành Hỏa, Thổ, Kim, Thủy đều là như thê. Cho nên nói sinh khắc của Ngũ hành là trong sinh đồng thời có khắc, trong khắc đồng thời có sinh, giúp đỡ, chế ước lẫn nhau mà duy trì sự thăng bằng. Thiên lục vi chỉ đai luận sách Tố-vấn nói: “Cang thịnh quá thì tổn hại, khí thừa tiếp đó chế ước nó, có chế ước thì có sinh hóa…, nếu để có hại thì bại loạn”. Sách Trương thị loại kinh nói: “Lẽ tạo hóa không thể không sinh, cũng không thể khống chế, không sinh thì không do đâu mà lớn lên, không thể chế ngự thì cang thịnh quá mà làm bại. Cần phải trong sinh có chế, trong chế có sinh thì mới có thể vận hành liên tục mà tương phản tương thành”. Cho nên quan hệ của Ngũ hành không ngoài sự sinh hóa lẫn nhau, chế ước lẫn nhau, đã cần tương sinh lại cần tương khắc, điều hòa cả bên này bên kia mới có thể giữ gìn sự điều hòa nhịp nhàng lẫn nhau, bảo đảm sự sinh hóa không ngừng của sự vật.

 

 

Hình 1: Ngũ hành tương sinh có lồng tương khắc

Hình 2: Ngũ hành tương khắc có lồng tương sinh.

Sự chế hóa nói trên là chỉ vào Ngũ hành sinh khắc dưới trạng thái bình thường, nếu giữa Ngũ hành với nhau mà sinh ra thiên thịnh thiên suy, không thể giữ gìn được thăng bằng cần có mà hiện ra trạng thái trái thường thì gọi là “ tương thừa tương vũ”.

“ Thừa là có ý thừa thế mà lấn áp, “vũ” là có ý khinh nhờn, theo quy luật Ngũ hành sinh khắc mà xét thì đều là một loại hiện tượng phản thường, ví dụ: xét quy luật chung thì Kim khắc Mộc, nhưng có lúc cũng có thể Mộc lại khắc Kim..

Trong thiên Ngũ vận hành đại luận sách Tố-vấn nói: “Khí thái quá thì một mặt khắc chế cái kém nó, mặt khác cũng có thể khinh nhờn nó, mặt khác cái khắc nó càng khắc mạnh hơn”. Đó là giải thích Ngũ hành trong tình hình thái quá bất cập đều có thể phá hoại quy luật chế hóa bình thường. Như thủy khí hữu dư tiền khắc hại hỏa khí ( nguyên thủy khắc hỏa) đông thời sẽ trở lại khinh nhờn thổ khí ( nguyên thổ khắc thủy) như thủy khí bất túc thì thổ khí khắc mạnh hơn ( nguyên thổ khắc thuỷ) và hỏa khí khinh nhờn nó ( nguyên thủy khắc hỏa).

Đó là hiện tượng trái thường do thái quá bất cập mà ra. ( Xem hình 3 và 4).

 

Hình 3: Quan hệ chế hóa của ngũ hành

Hình 4: Ngũ hành tương thừa tương vũ.

b) Quy loại ngũ hành:                   

Lý luận Trung y học chẳng những cho rằng các bộ phận trong thân thể người ta là một khối chỉnh thể thống nhất, còn cho rằng thân thể người ta cũng có quan hệ tương ứng với hoàn cảnh tự nhiên giới ở bên ngoài. Ở đây nói các bộ phận trong thân thể là chỉ vào Ngũ tạng (tâm và tâm bào lạc, can, tỳ, phế, thận), lục phủ (đởm, vị, đại trường, tiểu trường, tam tiêu, bàng quang, ngũ thể (bì mao, cơ nhục, huyết mạch, cân, cốt tủy), ngũ quan (lại gọi là thất khiếu: tai, mắt, miệng, mũi, lưỡi). Nói về hoàn cảnh tự nhiên giới bên ngoài, chủ yếu là chỉ vào mùa tiết thay đổi (Xuân, Hạ, trưởng Hạ, Thu, Đông), ngũ khí (Phong, Thử, Thấp, Táo, Hàn), ngũ sắc (xanh, vàng, đỏ, trắng, đen), ngũ vị (cay, chua, ngọt, đắng, mặn). Để nói rõ tính chất chỉnh thể và những quan hệ phức tạp của phần trong phần ngoài thân thể thì Trung y lấy Ngũ hành làm trung tâm, căn cứ vào các đặc tính của nó, dùng phương pháp theo loại, theo hình tượng đem tự nhiên giới và sự vật có liên quan đến thân thể, rối căn cứ vào thuộc tính, hình thái, hiện tượng giống nhau mà phân biệt và quy nạp làm năm loại lớn. Mục đích chủ yếu là tiện cho sự hiểu biết, sự liên hệ giữa các sự vật và làm phép tắc suy diễn để xem xét về biến hóa của sự vật.

Quy loại Ngũ hành của Trung y học đầu tiên quan sát hiện tượng tự nhiên trước, rồi từ hiện tượng tự nhiên liên hệ tương ứng đến ngũ tạng và các bộ phận có liên quan của thân thể người ta cho nên thiên Âm dương ứng tượng đại luận sách Tố-vấn nói: “Trời có bốn mùa năm hành để sinh trưởng thu tang để sinh ra Hàn, Thử, Thấp, Táo, Phong; người ta có năm tạng hóa năm khí để sinh ra vui mừng, giận hờn, lo nghĩ, buồn rầu, sợ hãi.Nói về hiện tượng tự nhiên là lấy thời lệnh thay đổi làm khởi điểm, căn cứ các đặc điểm của thời lệnh phối hợp với Ngũ hành, như mùa Xuân thuộc Mộc, Hạ thuộc Hỏa, Trưởng hạ thuộc Thổ, Thu thuộc Kim, Đông thuộc Thủy. Do sự biến đổi của thời lệnh,quý tiết sinh ra khí hậu biến hóa về Phong, Thử, Thấp, Táo, Hàn và quá trình phát triển về sinh, trưởng, hóa, thu, tàng của vạn vật. Vì thế chẳng những đem Ngũ hành phối hợp với tư thời lại còn liên hệ đến ngũ khí, quá trình phát triến của sinh vật về phương diện khác có liên quan như ngũ sắc, ngũ vị,… (xem hình dưới), theo đó mà có thể biết được quan hệ giữa các hiện tượng sở thuộc của mỗi hành cũng có thể nói rõ quan hệ tổng hợp về biến hóa, phát triển, thúc đẩy lẫn nhau của sự vật.

Ngũ hành kết hợp vào nhân thể thì lấy ngũ tạng làm cơ sở, như can thuộc mộc, tâm thuộc hỏa, tỳ thuộc thổ, phế thuộc kim, thận thuộc thủy. Lại do tạng với phủ là quan hệ biểu lý với nhau, do ngũ tạng với ngũ thể, ngũ quan, ngũ chí, ngũ sắc có sự liên hệ mật thiết về công năng sinh lý hoặc về biến hóa bệnh lý, vì thế mà Ngũ hành quy loại lại thông qua Ngũ tạng mà kết hợp đến các mặt lục phủ, ngũ thể, ngũ quan, ngũ chí, ngũ sắc thành ra quan hệ một loạt với nhau.

 

 

Ngũ vị	Ngũ sắc	Ngũ khí	Quá trình phát triển	Thời lệnh	Ngũ hành	Tạng	Phủ	Ngũ quan	Ngũ thể	Ngũ chí
Chua	Xanh	Phong	Sinh	Xuân	Mộc	Can	Đởm	Mắt	Cân	Nộ
Đắng	Đỏ	Hỏa	Trưởng	Hạ	Hỏa	Tâm	Tiểu trường	Lưỡi	Mạch	Hỉ
Ngọt	vàng	Thấp	Hóa	Trưởng hạ	Thổ	Tỳ	Vỵ	Miệng	Cơ nhục	Tư
Cay	Trắng	Táo	Thu	Thu	Kim	Phế	Đại trường	Mũi	Bì mao	Ưu bi
Mặn	Đen	Hàn	Tàn	đông	Thủy	Thận	Bàng quang	Tai	Cốt tủy	Kinh khủng
Phương    diện  tự  nhiên						Phương  diện  nhân  thể

      

Như thế lấy Ngũ hành làm trung tâm, thông qua sự biến đổi của thời lệnh, kết hợp với sự biến hóa của ngũ khí, quá trình phát triển cho đến ngũ sắc, ngũ vị… và lấy những hiện tượng và thuộc tính, của tự nhiên như thế so sánh với ngũ tạng của nhân thể, theo đó mà liên hệ đến lục phủ, ngũ quan, ngũ chí… làm thành một hệ thống thể hiện sự quan hệ tương ứng của nhân thể người ta với hoàn cảnh tự nhiên giới. Lấy Hành Mộc mà nói: mùa Xuân cây cỏ bắt đầu nảy mầm rồi sinh trưởng, hiện rõ sinh khí bồng bột, biểu hiện ra màu xanh, cho nên dùng hành Mộc để tượng trưng cho mùa Xuân. Trong quá trình phát triển sinh, trưởng, hóa, thu, tang thuộc về vòng đời, trong khí hậu biến hóa thuộc về “phong”, kết hợp với nhân thể thì tính của gan thích điều đạt, thư thái, tượng trưng cho trạng thái mùa Xuân và hành Mộc. Mà Can trong ngũ tạng và Đởm trong lục phủ là quan hệ biểu lý với nhau. Can lại khai khiếu ở mắt, trong ngũ thể chủ về gân, cho nên Can tạng có bệnh thường phần nhiều hiện ra chứng đau mắt hoặc chứng co giật. Can Mộc vượng quá thì phần nhiều hay giận, mà giận quá lại dễ hại đến Can, cho nên ở trong ngũ chi Can chủ về “giận”. Mộ số bệnh ở Can thường thấy hiện ra sắc xanh. Đem những hiện tượng tự nhiên và hiện tượng sinh lý, bệnh lý như thế mà liên hệ lại thì có thể đem một loạt sự vật và hiện tượng của hành Mộc, mùa Xuân, đởm, can, Mắt, gân, giận, sắc xanh quy thuộc vào một loại của Mộc mà hình thành một hệ thống. 

Nói tóm lại, vận dụng tác dụng chế hóa của Ngũ hành sinh khắc có thể nói rõ quan hệ sinh và chế lẫn nhau và hiện tượng thăng bằng của trạng thái sinh lý giữa tạng phủ với nhau, cũng có thể dùng để suy diễn và giải thích bệnh lý biến hóa của tạng phủ.

      Tác dụng quy loại của Ngũ hành là đem sự vật có liên quan nhau, chia vào mỗi hành có thể chỉ rõ ra giữa các bộ phận thân thể người ta với hoàn cảnh tự nhiên giới là một chỉnh thể hữu cơ phức tạp. Vì thế học thuyết Ngũ hành trong Trung y đối với việc chẩn đoán và chữa bệnh đều có giá trị nhất định của nó.

2. Vận dụng ngũ hành vào biện chứng luận trị

a) Sự sinh khắc của Ngũ hành và sự truyền biến tật bệnh của ngũ tạng.

Sự phát sinh và phát triển của mọi tật bệnh tuy là rất phức tạp, nhưng cũng có tính quy luật chung của nó. Quy luật chung của nó. Quy luật đó ở tình hình chung đều có thể dùng Ngũ hành để giải thích trong lúc lâm sàng chúng ta có nắm vững quy luật truyền biến của tật bệnh mới có thể làm đúng được việc dự phòng và phương châm trị liệu.

Quy luật truyền biến của tật bệnh của Ngũ tạng không ngoài bốn phương diện: “tương thừa”, “phản vũ”, “mẫu bệnh cập tử”, “tử bệnh phạm mẫu”.

Điều nạn thứ 53 sách Nạn kinh nói: “Bệnh có hư tà, có thực tà, có tặc tà, có vi tà, có chính tà, thì lấy gì mà phân biệt ?”

Trả lời: “ từ đàng sau đến hư tà, từ đàng trước đến là thực tà, từ hành khắc nó đến là tặc tà, từ hành nó khắc đến là vi tà, tự bệnh là chính tà”. Đó là nói rõ quan hệ truyền biến tật bệnh của ngũ tạng, theo đường đến khác nhau của bệnh tà chia làm năm tính chất. Hư tà từ đàng sau đến tức là bệnh mẹ liên cập đến con, như bệnh can truyền tâm; thực tà từ đàng trước đến, tức là bệnh con phạm mẹ, như bệnh Tỳ truyền Tâm; tặc tà từ hành khắc nó đến, như bệnh Can truyền  tỳ; vi tà từ hành nó khắc đến như bệnh Phế truyền tâm; chính tà là tự bệnh như bệnh Tâm, vì nguyên  nhân của nó phát bệnh Tâm, kông phải từ tạng khác mà truyền đến. Đoạn này ghi chép là đã bao quát bốn phương diện trên ( ngoài ra còn nên tham khảo các mục chép ở thiên Ngọc cơ chân tạng luận, thiên Khí, quyết luận sách Nội kinh Tố-vấn, và điều 53 sách Nạn kinh). Đó là quy luật chung về truyền biến tật bệnh của ngũ tạng.

Để tiện cho việc hiểu biết phương pháp vận dụng chung về học thuyết Ngũ hành trong biện chứng luận trị, nay đem bệnh biến của Ngũ tạng nêu ra mấy điểm nói rõ dưới đây:

1)    Bệnh Tâm: Ví dụ: Biện chứng luận trị về bệnh tim đập mạnh không ngủ:

Như Tâm hỏa vượng thịnh, Tâm huyết không đủ, vì thế mà hiện ra những chứng đêm ngủ không yên, buồn phiền hồi hộp, đại tiện bí kết, miệng sinh mụn lở. Chứng không ngủ đó thuộc về bệnh tự phát của Tâm kinh, và chưa can thiệp đến tạng khác. Cho nên, phương pháp chữa bệnh chỉ nên tả Tâm hỏa, bổ Tâm huyết, trực tiếp chữa Tâm, bệnh tâm khỏi rồi thì những chứng trạng như thế cũng tự nhiên tiêu mất.

b) Như tỳ hư mà lụy đến Tâm (con cướp khí mẹ) khi thấy những chứng ăn uống giảm sút, đại tiện lỏng loảng, mỏi mệt không có sức, tim đập mạnh không ngủ, hồi hộp hay quên, nếu chỉ chữa một mình Tâm là không thể giải quyết được  vấn đề, cần phải bồi bổ Tỳ thổ làm chủ, kiêm dưỡng Tâm thần làm cho Tỳ khí mạnh khỏe, không đến nỗi con lên cướp khí mẹ, thì Tâm huyết đầy đủ mà mọi bệnh tự khỏi.

 c) Bệnh hư lao thường thấy trên lâm sang, nói chung là Thận âm bất túc, hư hỏa bốc lên, ngoài sự xuất hiện các chứng nóng từng cơn, mồ hôi trộm, ho, thổ huyết, thường thường có kiêm cả những chứng trạng không ngủ, đó là Thận thủy bất túc, chân âm không đưa lên được, Tâm hỏa một mình cang quá  mà gây thành bệnh không ngủ được; chữa bệnh khi đó cần phải tráng thủy chế dương làm chủ, Thận âm được đầy đủ, hư hỏa tự rút xuống, thì các chứng tự nhiên có thể dần dần khỏi hết.

Căn cứ sự trình bày trên, chứng hồi hộp không ngủ tuy là tật bệnh của Tâm kinh nhưng tình hình Tỳ thổ hư yếu, Thận thủy bất túc đều có thể làm cho Tâm huyết bất túc hoặc Tâm hỏa một mình cang thịnh quá mà hiện ra chứng hồi hộp không ngủ.

2) Bệnh can: Ví dụ: Biện chứng luận trị về những chứng đau đầu, hoa mắt, chóng mặt: Trong tật bệnh của Can kinh, thường thấy rất nhiều là chứng trạng đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, nói chung là do Can hỏa bốc lên mà sinh ra. Nhưng cũng có những nguyên nhân vì Thận thủy bất túc, Phế khí không đưa xuống, tỳ khí không kiện vận mà gây nên. Nay chia ra trình bày dưới đây:

a) Như khí vì Can dương đưa lên, Mộc hỏa thịnh quá mà có những chứng trạng đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, mặt hồng, mắt đỏ, mạch huyền mà cứng, thì có thể trực tiếp tả thực hỏa ở Can kinh Can dương đã bình rồi thì đau đầu và hoa mắt, chóng mặt cũng tự nhiên tiêu mất. Bởi vì bệnh đó còn ở tạng Can chưa liên quan đến tạng khác cho nên trong cách chữa là đơn thuần thôi.

b) Vì Thủy suy Mộc vượng, Can phong chuyển lên mà hiện ra những chứng trạng đầu quay, mắt tối xẩm, mắt hoa, đầu đau, chóng mặt, phần nhiều thấy ở người bệnh da dẻ tiều tụy, có khi hư nhiệt. Đó tức là bệnh ở trong sách Thạch thất bí lục nói: “Thận thủy bất túc mà tà hỏa xông vào não”. Lại nói: “Nếu chỉ chữa phong thì đầu đau càng dữ dội, mắt mờ càng nặng, phép chữa nên đại bổ thận thủy mà chứng đầu đau mắt mờ tự nhiên bớt. Hiện tượng đó lấy lý luận Ngũ hành mà nói thì là “Thủy không nuôi được Mộc, cách chữa cần tự bổ thận thủy đê nuôi dưỡng can Mộc mới có thể theo trên căn bản mà chữa khỏi bệnh tật. Đó là phép tắc con hư thì bổ mẹ”.

c) Can Mộc phải nhờ vào sự chế ước của Phế kim, người phế khí bất túc, khí không thông, tân dịch không thể vận hóa khắp nơi, phần nhiều là đờm thấp trệ lại, thường có những bệnh tình ho ra đờm dãi, không muốn ăn, đồng thời thường hay có những chứng trạng mắt tối xẩm, đầu choáng, lồng ngực đầy tức. Sách Tố-vấn huyền cơ nguyên bệnh thức của Lưu hà Gian nói: “Can Mộc vượng tất nhiên Kim suy, Kim suy không thể chế được Mộc mà Mộc lại sinh hỏa”. Cho nên khi lâm sàng chữa bệnh, cần phải bồi Thổ sinh Kim làm chủ, Phế khí thông, can Mộc bình thì những chứng bệnh hoa mắt, chóng mặt cũng có thể tự nhiên khỏi.

Xem bệnh chứng đau đầu, hoa mắt, chóng mặt nói trên tuy rằng bệnh thuộc Can, nhưng cũng có thể vì những tật bệnh ở Phế, Thận, Tỳ, Vị mà làm cho can Mộc mất điều hòa. Vì thế mà trong việc chữa bệnh có những phương pháp khác nhau như tư thủy hàm Mộc (1) thanh can tả hỏa, bổ phế chế can…

3) Bệnh Tỳ Ví dụ biện chứng luận trị về bệnh Tiết tả: rất nhiều nguyên nhân gây ra bệnh Tiết tả, vì Tỳ hư và thấp, khí xâm hại là thường thấy luôn, ngoài ra như Thận dương bất Túc (hỏa không sinh Thổ), bệnh can phạm đến Tỳ đều có thể gây nên Tiết tả.

a) Không muốn ăn uống, ăn thì muốn đi tả, ngực bụng đầy tức, tay chân không có sức, đó là bệnh Tiết tả do Tỳ dương hư yếu, mất khả năng chuyển vận, nên dùng phương pháp bổ Tỳ để chữa. Tỳ có khả năng kiện vận thì bệnh Tiết tả tự nhiên tự khỏi. Riêng về bệnh Tiết tả do thấp làm hại mà gây ra, cách chữa thì nên theo vào kiện tỳ táo thấp Thiên âm dương ứng tượng đại luận sách Tố-vấn nói: “Thấp thắng thì tiết tả”. Tức là nói về chứng bệnh này. Tóm lại hai bệnh Tiết tả đay tuy không giống hẳn nhau, nhưng bộ vị của bệnh phát đều là sinh ở Tỳ, cho nên phương pháp chữa bệnh cũng đều là một, tức là theo Tỳ mà chữa cả.

b) Như Mạng môn hỏa suy không sinh được Thổ thì có thể phát sinh bệnh Tiết tả vào lúc tảng sáng (gọi là Ngũ canh tả). Chứng trạng của nó là dạ dày yếu liệt, ăn ít, không mấy khi đau bụng. Nhân tố chủ yếu gây ra chứng này đúng như sách Y-tông tất độc nói: “Thận chủ về đại tiểu tiện là gốc của sự đóng kín”. Tuy rằng thuộc Thủy mà chân dương cũng có ở trong đó. Thiếu hỏa sinh khí, Hỏa là mẹ thổ nếu một khi hỏa suy kém thì lấy gì vận hành Tam tiêu để làm chín nhừ đồ ăn?”. Do đó có thể biết chứng Tiết tả này thì những phép thông lợi và kiện vận đều không thể dùng được, chỉ có bổ Hỏa sinh Thổ, làm cho Thận dương khôi phục, Tỳ Thổ kiện vận mới có thể khỏi bệnh tả.

c) Như can Mộc thái quá, thường thường tai hại đến Tỳ Thổ mà bị đau bụng đi lỏng, đặc điểm chủ yếu của chứng này là bụng đau, nhân đi lỏng mà bớt ( trong y án của Trương duật Thanh nói: “Mạng môn Hỏa suy yếu, ỉa chảy mạnh mà không đau…, Can bệnh mà Mộc vượng khắc Thổ…, thì phần nhiều đau mà không ỉa chảy mạnh”). Khi chữa bệnh nên chiếu cố cả Can và Tỳ. Nếu đơn thuần bổ Tỳ hoặc ức Can đều không toàn diện, bởi vì bụng đau là Can suy nghịch, ỉa chảy là Tỳ khí hư, ức can thì khỏi đau mà tả vẫn còn, bổ Tỳ thì khỏi tả mà đau vẫn còn, cho nên cơ chế bệnh biến của chứng này là Mộc lấn Thổ, phương pháp chữa bệnh là bồi Thổ ức Mộc.

Do đó có thể biết cùng một chứng Tiết tả mà cách chữa có khác nhau, có chứng chữa ở tạng của nó, có chứng chữa ở tạng khác, mà nguyên tắc “chữa bệnh tim gốc” thì là nhất trí.

4) Bệnh Phế  Ví dụ Biện chứng luận trị về ho suyễn: ho và suyễn là chứng trạng chủ yếu của bệnh phổi, hai chứng ấy có khi xuất hiện cùng một lúc, có khi xuất hiện đơn thuần. Nhưng về phương diện bệnh lý thì không phải đều do ở Phế, vì bệnh biến của tạng khác cũng có thể ảnh hưởng đến Phế mà thành chứng ho suyễn. Thiên khái luận sách Tố-vấn nói: “Ngũ tạng lục phủ

    (1)Bổ Thủy để nuôi dưỡng Mộc.

 

đều gây nên bệnh ho”. Lại như thiên Kinh mạch biện luận sách Tố-vấn nói: “Bệnh suyễn do Thận gây ra, dâm khí làm hại đến Phế… Bệnh suyễn do Can gây ra, dâm khí làm hại đến Tỳ…” Đó là nói rõ vấn đề ấy. Nay nêu thí dụ dưới đây:

a)     Như Hàn tả bên ngoài với ẩm tà bên trong giằng co ở Phế gây ra nên ho suyễn, nôn ọe, tiểu tiện không lợi, hoặc khi có kiêm cả những chứng trạng sợ rét phát nóng, bởi vì bệnh biến chủ yếu là ở Phế, cho nên cần phải dùng phương pháp tán hàn trục ẩm để chữa.

b)    Như bệnh hư lao, ho lâu ngày Phế hư, đồng thời Tỳ vị kém sự vận hóa khi hiện ra các chứng ăn kém, đại tiện lỏng thì nên bồi Thổ sinh Kim, lúc đó nếu chỉ dùng phép nhuận Phế  hoặc bổ Phế đều có thể làm cho ăn kém và đại tiện lỏng càng nặng, bởi vì thuốc nhuận Phế thường hay hoạt trường, thuốc bổ Phế thường trở ngại đến vị, chỉ có trước hết là kiện Tỳ hòa Vị làm cho công năng của Tỳ vị được kiện toàn, như thế thì ăn uống tự nhiên tăng, ỉa lỏng tự nhiên khỏi. Phế được sự nuôi dưỡng của cốc khí thì Phế khí tự nhiên khôi phục, ho đờm có thể không chữa mà tự nhiên khỏi, cách chữa như thế là “lấy bổ Tỳ thay thế cho bổ Phế”. Tỳ thuộc Thổ, Phế thuộc Kim, về quan hệ Ngũ hành thì là phép tắc bổ Thổ sinh Kim.

c)     Như Phế thực ở trên, Thận hư ở dưới, khi thấy hiện ra những chứng trạng ho và nhiều đờm, lưng mỏi, mạch Tế, hoặc thấy cả chứng di tinh thì nên chữa cả Phế và Thận. Nếu chỉ chuyên chữa Phế thực sẽ làm cho Thận khí càng hư, nếu chỉ bổ Thận khí sẽ ảnh hưởng đến Phế làm cho Phế khí càng thực, chỉ có chữa cả Phế và Thận mới không đến nỗi chiếu cố mặt này bỏ mặt khác. Phế thuộc Kim, Thận thuộc Thủy, Kim Thủy có thể tương sinh, như thế tức là căn cứ lý luận để sử dụng phép chữa này.

d)    Như Thận hư không thể thu nạp Phế khí, đến nỗi sinh ra các chứng ho đờm, thở gấp, tiếng thấp, hơi ngắn, ít đờm, động thì suyễn, hoặc cả chứng mỏi lưng và đái nhắt, thì nên dùng phương pháp bổ Thận nạp khí. Đó là lấy chữa Thận làm căn bản. Thận khí đầy đủ thì có thể nhiếp nạp được Phế khí, bệnh suyễn không chữa mà tự khỏi. Thận thuộc Thủy, Phế thuộc Kim, Kim vốn sinh Thủy, nhưng Thận thủy không đủ cũng có thể ảnh hưởng đên nguồn sinh hóa của Phế Kim làm cho bị đứt quãng ở giữa. Đem quan hệ mẫu tử của Ngũ hành mà nói thì bệnh này là thuộc về loại “con cướp khí mẹ”. Cách chữa là thuộc về loại “con có thể làm cho mẹ khỏe”.

e)     Như Can Mộc cang vượng, Mộc hỏa bốc lên, Phế Kim không hạ xuống được, nên sinh những chứng ho, họng đau, hai bên sườn đau ran thì cần phải thanh Kim chế mộc, can Mộc bình thường Phế khí không bị khắc thì bệnh tự khỏi dần. Đó là căn cứ quy luật phản vũ mà rút ra cách chữa.

5) Bệnh Thận Ví dụ Biện chứng luận trị về chứng di tinh. Chứng di tinh cho là thuộc về Thận khí bất túc. Sách Nội kinh nói: “Thận nhận lấy tinh của Ngũ tạng lục phủ mà chứa lại”, cho nên khi lâm sang đối với tất cả bệnh di tinh, cách chữa thường lấy bổ Thận sáp tinh làm chủ. Nhưng nguyên nhân gây nên bệnh di tinh đều không phải đơn giản như thế.

Như sách Y học nhập môn nói: “Ngũ tạng đều làm được trách nhiệm của nó thì tinh tàng được mà khỏe mạnh, nếu một tạng nào không giữ vững được trách nhiệm thì tất nhiên hại đến sự chủ tinh của  Tâm và Thận”. Đó là đã nói rõ ngoài Thận hư còn có thể làm cho của tinh không đóng kín được ra thì sự mất điều hòa của các tạng khác, như Tâm hỏa thái quá, can kinh thấp nhiệt, và Tâm Thận đều hư, Thủy hỏa không giúp đỡ nhau, đều có thể làm cho sự đóng kín của Thận tạng không bền chặt. Nay phân biệt sơ lược trình bày dưới đây:

a) Những người lúc bình thường trác tang (1) thái quá, chân nguyên của Thận tạng bị suy tổn, ngoài những chứng đau lưng, choáng đầu ù tai ra, rất dễ phát sinh chứng mộng tinh, hoạt tinh, đó là thuộc về thận hư, cửa tinh không đóng kín, cho nên phép chữa cần phải bổ Thận cố tinh làm chủ yếu.

b) Như nghĩ ngợi nhiều quá không vừa được ý muốn, ban ngày nghĩ ngợi, ban đêm thành mộng, sinh ra di tinh không cầm được, thì nên thanh hỏa an Thủy, Tâm hỏa được bình thường, Thận Thủy tự yên, thì di tinh cũng có thể dần dần khỏi. Nếu dùng phép bổ Thận cố tinh thì chẳng những không có hiệu quả mà tất nhiên càng cố sáp thì lại càng di tinh.

c) Như buồn phiền uất tức, Can hỏa thiên thịnh sinh ra di tiinh không chỉ, thì nên tạm thời thanh tiết can Hỏa, bởi vì Thận chủ việc bê tang, Can chủ việc sơ Tiết, Can hỏa vượng thì sơ tiết thái quá sẽ ảnh hưởng đến sự bế tang của Thận tạng mà gây ra di tinh. Phép thanh tiết Can hỏa tuy không phải trực tiếp chữa di tinh, nhưng Can hỏa được bình thường không đến nỗi sơ tiết thái quá thì sự bế tang của Thận tạng tự nhiên có thể khôi phục được trạng thái bình thường. Đó là ý nghĩa “mẹ thực thì tả con”.

d) Người vốn thể chất hư nhược, thường hay có những chứng lưng mỏi chân mềm không có sức, chiêm bao sợ hãi, là vì Tâm Thận đều hư. Về tình trạng này nói chung thường thấy cả chứng ra mồ hôi trộm, di tinh đó là vì Thận thủy hư ở dưới, Tâm hỏa không yên, Thủy hỏa không giúp đỡ nhau, cho nên sinh ra chứng đổ mồ hôi trộm và mộng tinh. Cách chữa cần làm cho Thủy Hỏa giúp đỡ lẫn nhau, Tâm Thận bất giao thông lẫn nhau thì chứng di tinh tự khỏi được.

Nói tóm lại, có thể hiểu được chứng di tinh, tuy là vì mất trách nhiệm phong tang, cửa tinh không đóng kín được mà gây ra, nhưng Can và Tâm  nếu một tạng nào đó có tình trạng thái quá hoặc bất cập thì sự sinh khắc chế hóa của Ngũ tạng sẽ mất thăng bằng cũng sẽ sinh ra chứng di tinh. Cho nên dùng các phương pháp trên đều có thể chữa khỏi bệnh di tinh.

 

2. Vận dụng Ngũ hành sinh khắc vào châm cứu

 

Về nội dung này sẽ nói rõ trong chương “Châm cứu khái yếu”, ở đây không nói đến nữa.

C. QUAN HỆ GIỮA ÂM DƯƠNG VÀ NGŨ HÀNH

Đặc điểm của học thuyết âm dương, chủ yếu là tổng hợp để nói rõ tính đối lập mâu thuẫn và thống nhất của thân thể người ta. Đặc điểm của học thuyết Ngũ hành chủ yếu là nói rõ tình hình phức tạp và quy luật sinh khắc chế hóa

                         

      -(1)  Trác táng: Chơi bời say đắm sắc dục quá độ.

 

của nội bộ thân thể người ta. Hai học thuyết này đều được vận dụng vào y học, và thành bộ phận trọng yếu trong lý luận cơ bản của Trung y.

   Nội dung của Y học là rất phức tạp, mà phạm vi thuyết lý của âm dương và Ngũ hành lại đều có hạn định của nó, cho nên nếu chỉ dùng riêng một học thuyết nào trong đó thì đối với việc giải thích và phân tích vấn đề có lúc sẽ thấy không được toàn diện, chỉ có khi nào kết hợp sử dụng được cả hai phương diện, thì mới có thể thu được kết quả rõ rệt. Ví dụ như về phương diện sinh lý, nói về tính năng của ngũ tạng lục phủ thì tạng là âm, phủ là dương, đó là hai hệ thống tương đối và thống nhất, cho nên dùng âm dương để thuyết minh; nưnh nói riêng về Ngũ tạng thì Ngũ tạng đều có tính năng khác nhau, mà giữa Ngũ tạng đều có quan hệ giúp đỡ lẫn nhau, chế ước lẫn nhau, đó tức là dùng quy luật chế hóa của Ngũ hành đễ nói rõ thêm. Vả lại nói về hình thể và công năng của mỗi tạng, phủ thì lại chia ra âm, dương, ví dụ:  thận có thận âm thận dương, can có can âm can dương. Vì thế trong âm dương thực có bao hàm Ngũ hành, trong Ngũ hành cũng có bao hàm âm dương. Nói về phương diện bệnh lý thì mọi tính chất và mọi chiều hướng của bệnh biến không ngoài hai loại lớn là âm chứng và dương chứng, nhưng phân tích thêm nữa về chỗ bệnh phát thì có khác nhau, như đau gan, đau thận, đau phổi…mà sự truyền biến của tật bệnh lại có thể lấy lẽ sinh khắc thừa vũ của Ngũ hành mà nói rõ được. Cho nên xem xét sự biến hóa của bệnh lý cũng cần phải theo trong âm dương mà biện biệt Ngũ hành, trong Ngũ hành mà biện biệt âm dương. Do đó có thể biết âm dương Ngũ hành tuy đều có đặc điểm của nó, nhưng trong sự vận dụng thực tế, bàn đến âm dương thì thường thường đề cập đến Ngũ hành; nói đến Ngũ hành thì thường thường đề cập đến âm dương; cho nên chỉ có trong tình trạng vận dụng kết hợp cả Âm dương Ngũ hành mới có thể phân tích được sâu sắc và kĩ càng hơn về những vấn đề trong y học. Do đó có thể thấy trên cơ bản âm dương và Ngũ hành là một chỉnh thể, giữa âm dương và Ngũ hành có quan hệ không thể tách rời ra được.

 

PHỤ  NGŨ VẬN LỤC KHÍ

I ĐẠI CƯƠNG

   Ngũ vận lục khí nói tắc là “vận khí”. Học thuyết này trong Y học Trung quốc gọi là “học thuyết vận khí”, đó là một phương pháp lý luận của đời xưa giải thích sự biến hóa của khí hậu thời tiết trong tự nhiên giới và ảnh hưởng của khí hậu thời tiết biến hóa ấy đối với vạn vật trong vũ trụ, đặc biệt là đối với loài người. Học thuyết này lấy âm dương ngũ hành làm hạt nhân, dựa trên cơ sở của quan niệm chỉnh thể về thiên nhân tương ứng mà xây dựng nên.

  Ngũ vận tức là lấy kim, mộc, thủy, hỏa, thổ trong ngũ hành phối hợp với thiên can để tinh tuế vận của mỗi năm (năm nào thuộc về vận nào). Lục khí là chỉ vào sáu thứ khí: phong, hàn, thử, thấp, táo, hỏa, đem phối hợp với địa chi, để tinh tuế khí của mỗi năm (năm nào thuộc về khi nào). Kết hợp ngũ vận và lục khí lại, sẽ thành ra một công cụ lý luận đơn giản hóa dùng nó để thuyết minh mọi phương diện trong hoàn cảnh tự nhiên và mọi thứ quan hệ trong Y học.

   Học thuyết vận khí sở dĩ đem vận dụng vào Y học là vì người xưa nhận thức được sự quan hệ mật thiết giữa con người ta và tự nhiên giới, tất cả sinh hoạt của con người ta đều cần phải thích ứng với sự biến hóa của tự nhiên giới cho nên người xưa thường lấy con người và tự nhiên vạn vật so từng loại mà bàn. Nội dung của học thuyết vận khí là lấy ba thứ “Thiên, Địa, Nhân” kết hợp lại mà thảo luận. Mục đích nghiên cứu học thuyết bệnh lý trên y học, chủ yếu là ở chỗ nắm vững quy luật biến hóa của thời tiết khí hậu, để tiện cho việc nghiên cứu nhân tố nghiên cứu nhân tố gây bệnh của ngoại cảm lục dâm; và dùng để suy tính tình hình phát bệnh và khí hậu biến hóa của từng năm, làm chỗ tham khảo cho việc chẩn đoán và chữa bệnh.

  Học tập học thyết vận khí, trước tiên cần phải hiểu được hai vấn đề: một là nắm vững lý luận trung tâm của nó là học thuyết âm dương ngũ hành, trong đó lấy ngũ hành sinh khắc làm chủ yếu, hai là nắm vững những phù hiệu đại biểu là cách vận dụng can chi. Học thuyết âm dương ngũ hành đã giới thiệu ở đoạn trên, nên không nói nữa, ở đây chỉ nói về vấn đề vận dụng can chi.

   Can chi là nói tắt về thiên can và địa chi, thiên can có 10 thứ, túc là Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý, còn gọi là thập can. Địa chi có 12 thứ, tức là Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Vị, Thân, Dậu, Tuất, Hợi. Cũng gọi là thập nhị chi. Can chi vận dụng trong học thuyết vận khí, đều là những phù hiệu đại biểu để tính toán sự biến hóa của ngũ vận, lục khí. Nay phân biệt mà nói rõ ra như dưới đây:

  1-Thuộc tính âm dương của can chi. Thiên can, Địa chi đều có thuộc tính khác nhau về âm dương, nói về can chi thì thiên can là dương, địa chí là âm, nếu đem tách rời can và chi ra mà nói, thì trong thiên can có âm dương, trong địa chi cũng có âm dương, tức là theo thứ tự sắp xếp của can chi mà đếm thì số lẻ là dương, số chẵn là âm. Ví dụ: như Giáp, bính, mậu, canh, nhâm trong thiên can là thuộc về dương can; ất, đinh, kỷ, tân, quý là thuộc về can âm. Tý, dần, thìn, ngọ, thân, tuất trong địa chi thuộc về dương chi; sửu, mão, tỵ, vị, dậu, hợi là thuộc về âm chi.

   2-Phép tắc vận dụng can chi. Can chi vận dụng trong học thuyết vận khí tóm lại là “Thiên can để tính vận, địa chi để tính khí”. Nói cụ thể ra nữa thì ngũ vận là đem thiên can phối hợp với ngũ hành để tính tuế vận; lục khí là lấy địa chi phối hợp với tam âm tam dương mà vận dụng để tính tuế khí (tam âm tam dương là danh từ thay thế của lục khí). Cách thức phối hợp thông thường hay áp dụng có ba lối dưới đây:

 

 a)Thiên can phối hợp với ngũ vận:

 

 

Giáp Kỷ  Thổ

Ất Canh Kim

Bính Tân Thủy

Đinh Nhâm  Mộc

Mậu Quý  Hỏa