NGƯ TIỀU Y THUẬT VẤN Đ�P

TRANG 1

Sưu tinh dụng dược t�m ph�p tự truyện
(T�m t�i tinh tu� về t�m ph�p d�ng thuốc)

Dịch nghĩa:

Xưa nay s�ch thuốc rất nhiều, n�n những người l�m nghề thuốc kh�ng khỏi thở than về nỗi qu� nhiều s�ch. Nếu học kh�ng c� căn bản, th� khi chữa bệnh sẽ ngơ ng�c như dựa v�o khoảng kh�ng, cưỡi tr�n ngọn gi�, kh�ng biết đ�u l� chỗ dừng nữa.
N�i chung, bệnh c� biến h�a hư thực rất nhiều, n�n phương c� c�ch chữa ch�nh, chữa t�ng, chữa gốc , chữa ngọn, n�n c�ng, n�n trước, n�n sau, phải d�ng cho ph� hợp. X�t trị chỉ sai một ch�t th� sống chết kh�c nhau ngay, h� chăng n�n cẩn thận sao ? Cho n�n nghề l�m thuốc chỉ cốt tuỳ cơ ứng biến m� th�i.
Bậc hiền triết thuở trước thường n�i : "T�m của người thầy thuốc giỏi giống như vi�n tướng c� t�i, m� ph�p d�ng thuốc cứu người cũng tựa ph�p d�ng binh đ�nh giặc". Ra binh c� khi đ�nh thẳng, c� khi d�ng mưu; d�ng thuốc c� l�c chữa bệnh ch�nh, c� l�c chữa biến chứng. Vốn kh�ng học ph�p d�ng binh th� kh�ng thể đ�nh trận, vốn kh�ng hiểu c�ch d�ng thuốc th� kh�ng thể chữa bệnh.
Dịch C�ng n�i : "Con người ta bẩm thụ kh� trung ho� của trời đất m� sinh ra, nhưng do ăn uống, l�m lụng kh�ng biết tự giữ cho điều độ, n�n những phần độc hại của �m dương mới nh�n những chỗ sơ hở ấy trở th�nh qu�n giặc l�m hại ". Nghề thuốc tức l� thuật chống giặc của th�nh nh�n vậy. Chống giặc kh�ng chống ở ngo�i bờ c�i m� chống trong s�n, trước cổng, ấy l� lối trăm phần trăm thua; chữa bệnh kh�ng chữa đến tận gốc rễ m� chữa tr�n ngọn, ngo�i da, ấy l� ph�p trăm phần trăm chết.
L�i C�ng n�i :"Phương ph�p linh hoạt của người l�m thuốc cốt ở chỗ lựa nhiều biến đổi". V� dụ như kh� hậu nam bắc c� ph�n biệt, thời trời n�ng lạnh c� đổi thay, thể chất c� kẻ mỏng người d�y, mắc bệnh c� kẻ l�u người mới...; những yếu tố ấy kh�ng thể kh�ng x�t cho r� r�ng vậy. Cũng như bệnh c� khi n�n bổ m� lại bổ bằng ph�p tả, c� khi n�n tả m� lại tả bằng ph�p bổ; c� khi cần d�ng thuốc lạnh m� lấy thuốc n�ng dẫn đường, c� khi cần d�ng thuốc n�ng m� lấy thuốc lạnh nương trị; hoặc bệnh ở tr�n m� chữa ở dưới, hoặc bệnh ở dưới m� chữa tr�n; bệnh như nhau m� d�ng thuốc kh�c nhau, bệnh kh�c nhau m� d�ng thuốc như nhau...; nghĩa ấy thật rất s�u xa, người học cần x�t cho thật r�. T�m lại, bệnh l� do kh� huyết sinh ra, bệnh kh� thuộc về dương, bệnh huyết thuộc về �m.
Việc �m dương hơn thua qua lại l� then chốt, trăm bệnh theo đ� m� thay đổi. V� thế m� chữa bệnh nam giới kh�c chữa bệnh nữ giới, chữa bệnh người trẻ kh�c chữa bệnh người gi�.
X�t trong y thuật vốn c� bốn khoa : nh�n sắc, nghe tiếng, hỏi chứng v� bắt mạch, tuy chia th�nh m�n loại trận thế, n�o l� b�t yếu, n�o l� tam ph�p...; nhưng t�m đến � nghĩa, rốt lại chỉ trong mấy chữ biểu, l�, hư, thực, h�n, nhiệt m� th�i. Nếu trong v�ng s�u chữ ấy m� x�t nhận được r� r�ng, th� đ� l� hiểu biết được chỗ cốt yếu rồi vậy. Đ� tức l� c�u người ta vẫn n�i l� "Biết được chỗ cốt yếu th� chỉ một lời l� hết, kh�ng biết được chỗ cốt yếu th� m�nh m�ng kh�ng c�ng "
Than �i, đạo lớn l� của chung, xin c�ng c�c bậc danh nho t�i tử th�ng minh trong thi�n hạ đem tinh thần để lĩnh hội, tr�n th� để thờ vua v� cha mẹ giữa th� giữ g�n cho m�nh, dưới th� để cứu gi�p mọi người đ� ghi ch�p hết ra ở s�ch n�y. Xin chớ v� l� s�ch quốc �m n�m na, qu� kệch m� xem thường xem khinh.
 
Tr�ch yếu �m dương biện luận
(Tr�ch phần chủ yếu trong b�i Biện luận về �m dương)

Dịch nghĩa:

Ph�m chỗ then chốt của sinh kh� m� con người bẩm thụ đều gốc ở hai kh� �m dương. Nhưng nếu đem kh� huyết, tạng phủ, h�n nhiệt m� b�n, th� đ� chỉ l� n�i ri�ng về kh� �m dương hữu h�nh thuộc về hậu thi�n m� th�i. C�n như kh� �m dương v� h�nh thuộc về ti�n thi�n th� dương gọi l� nguy�n dương, �m gọi l� nguy�n �m. Dương tức l� nguy�n dương, �m gọi l� nguy�n �m. Nguy�n dương tức l� c�i hỏa v� h�nh, việc sinh h�a thần cơ l� ở đ�, t�nh mạng quan hệ ở n�. Nguy�n �m tức l� c�i thủy v� h�nh, việc tạo dựng thi�n qu� l� ở đ�, mạnh yếu quan hệ ở n�. Cho n�n kinh Dịch gọi l� nguy�n t�nh, nguy�n kh�. Nguy�n t�nh, nguy�n kh� tức l� nguy�n thần sinh ra tinh, ho� ra kh�. Sinh kh� của con người sở dĩ ứng hợp với tự nhi�n, chỉ do nhờ ở n� m� th�i. Kinh n�i rằng: " Được thần th� tốt, mất thần th� chết", ch�nh l� n�i về điều đ� vậy.
Vậy hai chữ �m dương, n�n x�t cho r� r�ng. Dương th� n�ng nảy, �m th� lặng lẽ điềm đạm. Dương giữ việc sinh ra, �m giữ việc nu�i lớn. Dương th�i qu� th� hại, đưa đến ti�u kh�; �m th�i qu� th� hại, xui n�n bế tắc. Dương động m� tan, cho n�n ho� ra kh�; �m tĩnh m� động, cho n�n th�nh ra h�nh. Người dương suy th� sợ lạnh, người �m suy th� ph�t n�ng, bởi �m thắng th� dương bị bệnh, dương thắng th� �m bị bệnh, cho n�n như vậy. Dương v� h�nh m� sinh ra hơi, �m c� chất m� th�nh ra m�i, cho n�n hơi trong của dương ra nơi c�c khiếu ph�a tr�n, vị đục của �m ra nơi c�c khiếu ph�a dưới. Dương rời rạc kh�ng tụ về th� bay vượt l�n tr�n m� hơi thở kh� kh� như ng�y, �m tan t�c kh�ng bền chặt th� dồn h�m xuống dưới m� mồ h�i nhờn qu�nh tựa dầu.
T�m lại �m th� t�nh tĩnh, ở trong để g�n giữ cho dương; dương th� t�nh động, ở ngo�i để phụng sự cho �m. Bệnh dương hư th� buổi chiều trằn trọc, bệnh �m hư th� buổi s�ng nhẹ nh�ng; bệnh về dương th� buổi mai tĩnh, bệnh về �m th� buổi đ�m y�n; dương t� thịnh th� chiều nhẹ, s�ng nặng, �m t� thịnh th� chiều nặng s�ng nhẹ; bệnh về dương phần nhiều th�ch m�t ham lạnh, bệnh về �m phần nhiều sợ lạnh muốn ấm.
�m dương đ� ph�n r�, Vinh Vệ phải chia r�nh. Vinh l� huyết, thuộc �m, c�i để nu�i tốt b�n trong; Vệ l� kh�, thuộc dương, c�i để đi giữ b�n ngo�i. Cho n�n huyết để nu�i nấng th� đi trong mạch, kh� để g�n giữ th� đi ngo�i mạch. Kh� l� c�i để h�nh huyết, huyết l� c�i để chở kh�. Kh� huyết vốn kh�ng rời nhau, cho n�n �m hư dương ắt chạy , dương hư �m ắt tho�t. Người giỏi chữa bệnh th� kh� hư n�n gi�p huyết, huyết hư n�n giữ kh�. T�m lại huyết l� c�i hữu h�nh, kh�ng thể sinh nhanh; kh� l� c�i rất nhỏ, cần giữ cho chắc.
Than �i, lẽ �m dương biến ho� th� kh�ng c�ng, kh�ng thể kể hết, vả lại dương nắm cả �m, huyết theo với kh�, n�n người xưa chữa huyết ắt trị kh� trước; đ� l� kh�o hiểu được nghĩa "Kiền nắm trời, kh�n theo Kiền" của kinh Dịch vậy. Th�nh nh�n gi�p đỡ c�ng việc của trời đất, thường ngụ � n�ng dương m� n�n �m, cho n�n Thần N�ng nếm thuốc, cũng căn cứ v�o �m dương để ph�n chia ra c�c vị h�n nhiệt �n lương, cay ngọt chua đắng mặn kh�c nhau. Ph�m cay ngọt thuộc dương, �n nhiệt thuộc dương, h�n lương thuộc �m, chua đắng thuộc �m. Dương chủ việc sinh, �m chủ việc s�t, n�n người thầy thuốc muốn cho người ta xa nơi chết, tới chỗ sống thường d�ng c�c vị ngọt, �n, cay, nhiệt m� �t d�ng c�c phương chua đắng h�n lương bởi hiểu lẽ ấy.
Như ng�y Đ�ng ch� th� kh� nhất dương sinh, ng�y Hạ ch� th� kh� nhất �m sinh, hai ng�y ch� ấy v� c�ng quan trọng. Ch� nghĩa l� cực, �m cực th� dương sinh, từ kh�ng m� th�nh kh�, dương cực th� �m sinh, từ c� m� th�nh kh�ng; đ� l� chỗ kh�ng giống nhau trong việc biến h�a của �m dương vậy. Kinh n�i rằng "B�n dưới tướng hỏa, kh� thủy tiếp nối; b�n dưới ng�i thuỷ, kh� thổ tiếp nối; b�n dưới ng�i thổ, kh� phong (mộc) tiếp nối ; b�n dưới ng�i phong, kh� kim tiếp nối; b�n dưới ng�i kim, kh� hoả tiếp nối; b�n dưới qu�n hoả, �m t�nh tiếp nối. Găng th� hại, c�i tiếp nối sẽ chế trị n�". Như ng�y Đ�ng ch� th� �m thịnh đến c�ng cực, sinh ra kh� dương tiếp nối sẽ chế trị. Ng�y Hạ ch� th� dương thịnh đến c�ng cực, sinh ra kh� �m tiếp nối, đ� gọi l� dương thịnh găng th� hại, �m tiếp nối sẽ chế trị.
C� người hỏi "Ng�y Đ�ng ch� kh� nhất dương sinh, đ�ng lẽ kh� trời dần chuyển sang ấm �p, thế tại sao th�ng chạp lại r�t lớn, băng tuyết qu� nhiều ? Ng�y Hạ ch� kh� nhất �m sinh, đ�ng lẽ kh� trời dần chuyển th�nh m�t mẻ, thế tại sao tam phục lại nắng gắt, n�ng nực c�ng tăng ? C� c�ch n�o giải th�ch chăng ? Tri�u Qu�n n�i "Đ� l� chuyện c�i sẽ đến th� tiến, c�i th�nh rồi th� lui. Trong chỗ tinh tu� v� k�n đ�o, chưa dễ x�t r� được. Đại kh�i c� lẽ l� dương phục ở dưới bức �m ở tr�n, nước giếng tỏa hơi m� kỳ băng đ�ng cứng, �m thịnh ở dưới bức dương ở tr�n, nước giếng lạnh đi m� tới l�c sấm chớp tụ họp lại. Nay những người bệnh mặt đỏ miệng kh�, trong người bứt rứt ho, suyễn, ai bảo kh�ng l� hỏa thịnh đến c�ng cực, n�o biết c�i hỏa đ� l� do kh� �m h�n trong thận bức b�ch. Đem thuốc h�n lương cho uống m� kẻ chết đ� nhiều, oan uổng lắm thay ! Vả dương th� một m� đặc, �m th� hai m� rỗng, t�m lại c�i hại của �m l� từ c�i một của dương m� chia ra, cho n�n mặt trời giữ được h�nh d�ng ban đầu, c�n mặt trăng khi tr�n khi khuyết. Người ta l�c mới sinh ra th� chỉ thuần dương m� kh�ng c� �m, nhờ mẹ cho b� sữa của v� thuộc Quyết �m m� �m bắt đầu sinh. V� thế m� con trai đến mười s�u tuổi th� tinh mới th�ng, sau bốn mươi th� tinh kiệt; con g�i đến mười bốn tuổi th� c� kinh, bốn mươi ch�n th� kinh dứt. kh� �m trong th�n người chỉ đủ để d�ng trong khoảng ba mươi s�u năm".
Chữ �m ấy l� n�i đến �m tinh, tức l� chỉ �m huyết vậy.
Huống chi �m dương l�m gốc lẫn cho nhau, b�n chuy�n bổ �m phải lấy dương l�m chủ, t�m lại nếu kh�ng c� dương th� �m cũng chẳng thấy g� để sinh. Cho n�n con trai th� tr�i thu�c hỏa l�m kh�, phải thuộc thuỷ l�m huyết; con g�i th� tr�i thuộc thủy m� phải thuộc hỏa. Sự huyền diệu của gốc �m v� gốc dương, nếu kh�ng x�t đến c�ng, th� c� phải tắt vậy.
Kẻ b�n đến �m dương thường cho rằng đ� l� kh� huyết, n�o ai biết hỏa l� gốc của �m huyết, nhưng �m dương thủy hỏa lại đều c�ng ra từ một gốc. Bởi c�ng ra từ một gốc m� kh�ng t�ch rời nhau, n�n �m dương lại l�m gốc lẫn cho nhau. Gốc của dương l� ở �m, gốc của �m l� ở dương, kh�ng c� dương th� �m kh�ng lấy g� để sinh, kh�ng c� �m th� dương kh�ng lấy g� m� ho�. theo �m m� dẫn dương, theo dương m� dẫn �m, đều t�m c�i �m dương phụ thuộc m� x�t tới c�ng gốc của �m dương vậy. Người nay nhận lầm t�m, thận l� ch�n hỏa, ch�n thủy, đ� l� v� kh�ng r� đạo ấy. Đại kh�i trời sinh con người c� c�i tướng hỏa v� h�nh đi trong hai mươi lăm độ dương, ch�n thủy v� h�nh đi trong hai mươi lăm độ �m m� gốc của ch�ng th� vốn l� c�i ch�n thuộc về Th�i cực, đ� mới gọi l� ch�n. Một khi thuộc về hữu h�nh tức l� hậu thi�n m� kh�ng phải l� ch�n nữa.