NĂM TH�N N�I CHUYỆN VỀ KHỈ
& những vị thuốc mang t�n Khỉ
Lương y. Nguyễn Kỳ Nam
P.Chủ tịch Hội Đ�ng y-Ch�m Cứu tỉnh C� Mau
Th�n l� con khỉ đứng hạng thứ 9 của 12 con vật trong thập nhị địa chi. Giờ th�n l� giờ bắt đầu từ 15 giờ đến đ�ng 17 giờ chiều, Th�ng th�n l� th�ng bảy của năm �m lịch.
Lo�i khỉ c� đặc t�nh giống lo�i người, thuộc lo�i c� v�, sanh con, c� 4 ch�n như: ch�, m�o v.v� Nhưng hai ch�n trước c� thể sử dụng như hai b�n tay, thường ở trong rừng, ưa nhảy nh�t, đu chuyền từ c�y n�y sang c�y kh�c, sống từng đ�n, th�ng minh hơn c�c th� vật kh�c, thường bắt chước lo�i người v� thế được con người huấn luyện để biểu diển trong những đo�n xiếc c�ng với voi, sư tử, ch� m� ch�ng ta thường thấy.
Khỉ đột l� lo�i khỉ lớn con xem như ch�a tể lo�i khỉ. Khỉ lọ nồi l� lo�i khỉ c� đầu m�u đen, khỉ bạc m� l� lo�i khỉ c� g� m� m�u trắng.
C�c lo�i khỉ c� t�n khoa học Ceropithecidae, nhưng c� nhiều họ kh�c nhau như: Khỉ đu�i d�i (Macaca nemestia), khỉ đu�i lợn (Cercopithecidae), khỉ Mốc (Macaca fascicularis), khỉ mặt đỏ (Cercopithecidae), khỉ voọc x�m (Presbytis pheyrei crepusculus), khỉ đột (Gorin-Gorilla),vượn (Gibbon), đười ươi (Orang Utang), đười ươi (Pongo pygmacu), khỉ mu�n (Chimpanzee, tinh tinh (Pan troglodytes), khỉ l�n (Bonobo), khỉ đột mỏ d�i (Pavian).v.v.... Khỉ sống từng v�ng kh�c nhau tr�n thế giới, đời sống tập t�nh ri�ng, c� loại khỉ ăn thịt, ăn mối cũng như ăn tr�i c�y, l� c�y, h�nh d�ng lớn nhỏ m�u l�ng kh�c nhau.
Theo t�i liệu giống vượn người loại khỉ đột v� tinh tinh, được c�c nh� động vật học quay phim chiếu lại trong c�c chương tr�nh tivi về đời sống của ch�ng d� ở trong rừng rậm phần lớn ăn tr�i v� l� c�y cũng như ăn c�c động vật nhỏ. Nhưng tinh tinh c� nh�m m�u v� gen gần giống với ch�ng ta, l� loại th�ng minh biết d�ng vũ kh� như đ�, c�y để chống lại kẻ th�, biết d�ng đ� để đập những loại hạt c� vỏ cứng như hạt dẻ để ăn, biết d�ng l�ng chim để r�y tai, d�ng những cọng hoặc c�nh c�y để xiả răng, biết d�ng c�nh c�y l�m cần c�u để m�c mồi từ những ổ mối lớn để ăn.
Th�i quen của c�c lo�i khỉ l� hay chải chuốt bộ l�ng cho nhau, hoặc bắt chấy, rận hay t�m những miếng da kh� bị tr�c trong bộ l�ng. Thường mỗi đ�n khỉ c� một con đầu đ�n to lớn với tr�ch nhiệm lo cho cả đ�n. Khỉ đầu đ�n cũng thuộc hạng "sư phụ" kh�ng thua g� d� đực về việc chăm lo cho c�c "b� vợ", khỉ thường ngủ trong ổ do ch�ng đan lại bằng c�nh c�y v� sợ c�c th� dữ như hổ, b�o, m�o rừng v� rắn độc tấn c�ng.
Trong tiếng H�n Việt, người ta ph�t �m chệch từ khỉ th�nh khởi (cũng như qu� th�nh quới) ng�y nay ta n�i khởi nghĩa, khởi h�nh, nhưng c�c từ điển xưa ghi l� khỉ h�nh, khỉ nghĩa. Trong khi đ�, trong tiếng thuần Việt, th�nh ngữ d�n gian vẫn n�i : khỉ kh� khỉ mốc, khỉ ho c� g�y, rung c�y nh�t khỉ. C� lẻ ở Việt Nam, khi đưa ra l� thuyết khỉ l� thủy tổ của lo�i người, th� c� sử gia đ� d�ng từ " hầu nh�n " để tr�nh chữ "người khỉ "ng�y nay người ta d�ng chữ " người vượn " th�n thuộc hơn, nhưng cũng l� tr�nh chữ Khỉ.
Khỉ c�n gọi t�n l� Mai, ở Bạc Li�u, C� Mau ta c� c�u h�t phổ biến khắp miền nam, rồi lan truyền khắp nước :
Th�ng ba cơm g�i ra H�n,
Muốn ăn trứng nhạn phải l�n Hang Mai.
Nhiều người kh�ng hiểu ch�nh x�c, cho rằng Hang Mai c� nhiều hoa mai thơ mộng. Thật ra
"mai" tiếng địa phương c� nghĩa l� "khỉ". Hang Mai tức l� " hang của lo�i khỉ ". T�c giả Phi V�n trang mở đầu cuốn ph�ng sự Đồng Qu�, đ� mi�u tả như sau :"Kinh Hang Mai ở l�ng Kh�nh L�m, C� Mau, bắt đầu từ kinh Biện Nhị trổ ra Tiểu Dừa. Ở hai b�n bờ người ta c� thể gặp những con tr�c, r�i, kỳ đ�, chồn, ong mật v� v� số c� " theo d�n địa phương nơi đ�y l� hang khỉ ở. từ điển phương ngữ nam bộ của Nguyễn văn �i, 1994, cũng c� ghi chữ Mai nghĩa l� Khỉ.
Trong d�n gian ch�ng ta c�n thấy những từ ngữ về khỉ như: khỉ mốc, khỉ kh�, sọ khỉ hoặc nu�i ong tay �o, nu�i khỉ d�m nh�, rung c�y nh�t khỉ. l�m tr� khỉ, nhăn nh� như khỉ ăn gừng, cốt khỉ vẫn ho�n cốt khỉ, ở miền nam chiếc cầu tre bắc qua k�nh rạch ở v�ng s�ng nước được gọi l� cầu khỉ.
Trong c�c nền văn h�a, h�nh ảnh con khỉ biểu tượng như l� sự nghịch ngợm, tinh nghịch, l�u lĩnh, trộm cắp, nhanh nhẹn nhưng cũng c� những con khỉ đ� trở th�nh biểu tượng thần th�nh như T�n Ngộ Kh�ng, Hanuman.
Ở phương t�y h�nh ảnh con khỉ trong nền văn ho� phương t�y kh� mờ nhạt b�n cạnh c�c con vật thần thoại như nh�n m�, nh�n sư, mỹ nh�n ngư, cho đến khi xuất hiện nh�n vật KingKong l� con khỉ đột khổng lồ trong bộ phim khoa học giả tưởng của đạo diễn Mỹ Ernest B. Schoedsack th� con khỉ lại nổi tiếng. Rồi tới l�nh vực khoa học, khỉ l� sinh vật đầu ti�n ngồi tr�n phi thuyền tiến v�o kh�ng gian l�n cung trăng, khỉ đ� đi đi về về cả thảy s�u bảy lượt .
Trong văn học d�n gian c� truyện n�m Bạch Vi�n T�n C�c, c�n gọi l� L�m Tuyền Kỳ Ngộ, kể chuyện t�nh duy�n giữa chồng người vợ vượn một ti�n nữ gi�ng trần dưới h�nh dạng một con vượn trắng, nội dung dựa v�o một truyện cổ t�ch đời Đường b�n Trung Quốc. Đ�y l� một truyện n�m xuất hiện sớm, v�o thế kỷ 17 l�m theo thể thơ đường luật, gồm c� 146 b�i thất ng�n b�t c�. Một chuyện t�nh l�ng mạn vượt ra khỏi th�nh kiến, gi�o điều, nhiều c�u thơ b�y giờ đọc vẫn c�n thấy hay.
C�ch đ�y hơn nửa thế kỷ chuyện Vượn, trong t�nh mẹ con ở b�i tập đọc lớp ba, bậc tiểu học kể rằng c� người thợ săn muốn bắt sống một ch� vượn con, đ� d�ng t�n độc để giết vượn mẹ : "Vượn mẹ bị t�n, biết m�nh kh�ng thể sống được b�n vắt sữa ra cho con uống. Xong rồi lăn ra chết�.
Chuyện T�y Du K� của t�c giả Ng� Thừa �n kể về thầy tr� Tam Tạng đi thỉnh kinh ở T�y Tr�c đường xa vời vợi gặp nhiều y�u qu�i t�i năng biến ho� cản trở việc đi thỉnh kinh của Tam Tạng.Trong đ� T�n H�nh Giả l� con khỉ được sinh ra từ một h�n đ�, biết n�i tiếng người muốn sống trường sinh bất tử, rời động Thủy Li�m vượt biển t�m thầy học đạo may mắn gặp T� Sở Thần th�u nhận l�m đệ tử, truyền dạy v� thuật v� c�c ph�p thần th�ng biến h�a. Th�nh t�i T�n ngộ Kh�ng xuống thủy cung của Long Vương lấy được vật b�u Như � kim C� Bổng l�m c�y thiết bảng, l�n Thi�n đ�nh uống trộm rượu trường sinh bất tử của Th�i Thượng L�o Qu�n, ph� rối khắp nơi nổi danh l� Tề Thi�n Đại Th�nh lộng h�nh. Sau Đức Phật Như Lai �p b�n tay xuống tạo Ngũ H�nh Sơn giam họ T�n lại. Đường tăng Tam tạng đi ngang qua đ� th�u nhận Tề Thi�n l�m đệ tử, cứu ra khỏi ngũ h�nh sơn, rồi c�ng đi thỉnh kinh chuộc tội. nhưng với t�nh khỉ kh� phục n�n Qu�n Thế �m bồ t�t phải dụ cho cho đeo v�ng kim c� Tam Tạng mới trị nổi.
Nhiều quốc gia ở Phi Ch�u v� Nam Mỹ họ săn bắn bắt c�c loại khỉ để ăn thịt. Người � đ�ng cho rằng thịt khỉ bổ m�u, cường dương. Đ�ng y c�n d�ng xương khỉ để nấu cao khỉ chửa trị được nhiều bệnh, Thời Từ Hi Th�i Hậu lựa chọn thức ăn đại bổ l� m�n �N�o hầu (�c khỉ tươi)"
C�c th�i gi�m m�c nước s�i tạt v�o đầu con khỉ. Con khỉ bị n�ng lấy tay g�i tuốt hết l�ng đầu, họ bỏ con khỉ v�o th�ng c� kho�t lỗ tr�n vừa đầu con khỉ nh� l�n, lấy dao b�n vạt ngang �c khỉ l�i ra lấy muỗng v�ng m�c �c ăn c�ng với một thứ thuốc d�ng cho Th�i hậu.
M�n ăn d� man nầy ng�y nay vẫn c�n tồn tại trong giới nhiều tiền ăn chơi tại Trung Hoa m� h�nh như Việt Nam cũng c�.
Ở T�y phương giới y khoa chỉ d�ng khỉ trong c�c việc th� nghiệm. nu�i khỉ trong sở th� để mọi người chi�m ngưỡng, kh�ng c� b�n thịt khỉ. C�c lo�i khỉ đột, tinh tinh v� đười ươi hoang d� đang trong nguy cơ bị tuyệt chủng v� vừa bị săn bắt, vừa chịu ảnh hưởng của việc t�n ph� rừng.
Khỉ bắt chước rất tốt, c� nhiều mẩu chuyện kể về khỉ như: Thấy người nh�m lửa nấu cơm, khỉ cũng bắt chước nhưng đem mồi lửa l�n n�c nh�. Thấy chủ cạo r�u trước khi đi l�m, khỉ cũng bắt chước, nhưng lại bị r�ch da chảy m�u đầy mặt v� khỉ hay ph� ph�ch n�n người nu�i lu�n lu�n phải nhốt hoặc x�ch cẩn thận.
Trong th�nh ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam, khỉ cũng được người đời nhắc đến như:
"Trời sinh con khỉ ở l�m. Chuyền qua chuyền lại rớt �m xuống s�ng"
hoặc "Khỉ bồng con l�n non kiếm tr�i. Cảm thương n�ng phận g�i mồ c�i."
C�u th�nh ngữ "khỉ ho, c� g�y" để chỉ nơi xa x�i, heo h�t kh�ng c� b�ng người.
Những người hay che dấu th�i xấu, nhưng cuối c�ng cũng lộ ra th� người ta v� bằng c�u: "Khỉ lại l� khỉ, m�o lại ho�n m�o".
Kh�ng n�n khinh địch m� phải hết sức cẩn trọng: "Khinh khỉ mắc độc gi�".
C�u mắng "khỉ gi�", "đồ khỉ" l� �m chỉ người kh�ng đứng đắn.
"Khỉ ngồi b�n độc" l� muốn n�i đến kẻ kh�ng c� t�i năng m� l�m quan to.
H�nh động h�n yếu m� đi h� dọa người kh�c được v� l� kẻ "rung c�y nh�t khỉ"...
Chuột ch� ch� khỉ rằng h�i,
Khỉ mới trả lời: cả lũ m�y kh�n.
C� � nhắc kh�o những kẻ vốn chẳng hay ho g� m� lại thường uốn lưỡi ch� bai người kh�c. C�ng nghĩa với c�u n�y, ngạn ngữ c�n n�i: �Khỉ ch� khỉ đỏ đ�t�
Những tiếng �mặt khỉ, đồ khỉ, khỉ khọn�.� để mi�u tả những tay nham nhở chuy�n nghiệp, mặt trơ m�y b�ng, kh�ng biết mắc cở l� g�, bị chửi, bị mắng m� vẫn nhe răng cười như� khỉ.
Ngược lại, c�c từ như �khỉ c�i, khỉ kh�, khỉ mốc...� lại c� � chỉ �sự việc kh�ng c� g� chứ kh�ng c� � n�i khỉ c� bệnh c�i hay th�n m�nh khỉ mốc meo.
Khỉ l� giống mặt mũi đ� xấu
rồi, nhưng nếu nhai phải gừng hoặc ăn nhầm mắm t�m th� l�c đ� bộ mặt xấu hơn nữa
n�n c� c�u �nhăn như khỉ ăn gừng� hoặc �nhăn như khỉ ăn mắm t�m�.
Trong nền kinh tế thị trường hiện nay c� biết bao "tr� khỉ" nhằm lừa gạt
người ti�u d�ng bằng h�ng nh�i, h�ng giả, vi phạm thương hiệu sản phẩm, khiến
cho người ti�u d�ng phải "tiền mất tật mang" đ� cũng được gọi l� "tr� khỉ"của
con người.
Những vị thuốc mang t�n Khỉ
N�i đến khỉ l�m thuốc l� người ta nghĩ ngay đến cao khỉ, cao khỉ c� hai loại:
1. Cao xương khỉ l� cao nấu bằng xương khỉ đ� được l�m sạch hết thịt, mỡ.
2. Cao khỉ to�n t�nh l� cao nấu bằng to�n bộ con khỉ bỏ tạng phủ, trừ mật phải để lại.
Cao khỉ loại tốt phải được nấu từ 5-7 bộ xương khỉ v� c� k�m theo mật của ch�ng. Nước ta c� nhiều lo�i khỉ l�m thuốc nhưng phổ biến nhất l� loại khỉ v�ng M. Mulatta.
Về c�ng dụng của 2 loại cao n�i chung giống nhau. Nhưng cao khỉ to�n t�nh được đ�nh gi� l� tốt hơn. Ch�ng c� t�c dụng bổ can thận, gi�p trường thọ, bổ to�n th�n, thường d�ng cho người ăn ngủ k�m, thiếu m�u, gầy yếu, xanh xao d�ng rất tốt cho trẻ em v� phụ nữ.
- Hầu Linh C�i: Xương đầu khỉ nấu cao d�ng trị sốt r�t v� trẻ em bị động kinh.
- Hầu B�: Da khỉ nấu cao trị ngứa lở.
- Hầu Đởm: Mật khỉ trị đau mắt, động kinh.
- Hầu T�o: Sỏi mật khỉ t�n bột, d�ng ho�n t�n kh�ng bỏ v�o thuốc sắc, vị đắng lạnh, hơi mặn v�o kinh t�m, phế, can đởm. T�c dụng thanh nhiệt, trấn kinh, h�a đ�m định suyễn, ti�u vi�m giải độc.
- Huyết L�nh: M�u ra khi khỉ đẻ, kh� d�nh tr�n đ� n�i d�ng cho phụ nữ sau sinh v� trẻ em chậm lớn biếng ăn cho v�o ch�o hoặc ng�m rượu. Ở những chợ miền n�i thỉnh thoảng cũng c� b�n.
Ng�y nay thận khỉ được d�ng để chế vaccin chống bại liệt, d�ng trong th� nghiệm dược l�. Ở Mỹ h�ng năm cần h�ng chục vạn con khỉ Macaca Mulatta để phục vụ c�c ph�ng th� nghiệm.
Theo nhiều t�i liệu cổ, thịt khỉ c� thể d�ng trị sốt r�t kinh ni�n. Danh y L� Trời Tr�n cho rằng ăn thịt khỉ c� thể ph�ng tr�nh được sơn lam chướng kh�. Trung dược học bản thảo ghi thịt khỉ trị chứng phong lao, ng�m rượu chữa sốt r�t kinh ni�n.
- Thịt khỉ chưng c�ch thủy với ho�ng kỳ, ho�i sơn ăn c� thể chữa bệnh trĩ ở mức độ nhẹ.
- Hầu Nhục Tửu: Rượu thịt khỉ c�n d�ng bổ thận tr�ng dương cho nam giới v� điều trị chứng lạnh tử cung kh�ng sinh được con ở phụ nữ c�n chữa được lưng đau gối mỏi, tiểu nhiều lần.
- Hầu Dương: Bộ phận sinh dục khỉ đực ng�m rượu l�m thuốc bổ thận tr�ng dương.
Trong d�n gian cũng lưu truyền một số kinh nghiệm sau đ�y để chữa cam t�ch trẻ em:
- Hầu Di�n: nước miếng khỉ chữa cam t�ch trẻ em, bằng c�ch đưa cho khỉ tr�i c�y, khỉ đang ăn dở th� lấy cho trẻ bị bệnh ăn tiếp.
- Hầu Can, Hầu Vỵ, Hầu Trường: gan, dạ d�y, ruột khỉ l�m thức ăn với cơm hoặc nấu ch�o.
C� s�ch dặn cần lưu � khi l�m thịt khỉ, n�n để nguy�n da m� xẻ thịt, nếu lột da th�n h�nh khỉ l�c đ� tr�ng như một đứa trẻ tạo cảm gi�c rất gh� rợn.
- C�y con khỉ
Ở Việt Nam, những năm trước đ�y đ� từng xuất hiện cơn sốt về �c�y con khỉ�, với những t�n gọi kh�c như xu�n hoa, ho�n ngọc được quảng c�o l� khi bị bệnh lo�i khỉ thường t�m những c�y n�y để ăn.
C�ng dụng của loại c�y n�y l� chống vi�m n�i chung, chủ yếu l� vi�m nhiễm đường ruột, tuy nhi�n, kh�ng n�n d�ng bừa b�i v� ph�n biệt loại c�y n�y kh�ng đơn giản, người kh�ng hiểu biết về thảo dược c� thể bị c�c lang băm lừa bịp, tiền mất tật mang.
C�y con khỉ c�n c� t�n l� c�y ho�n ngọc, họ � r� (Acantaceae). C� 2 loại l� ho�n ngọc đỏ (Pseuderanthemum bracteatum) v� c�y ho�n ngọc trắng (Pseuderanthemum palatiferum).
- C�y ho�n ngọc đỏ
C�y ho�n ngọc đỏ d�ng để trị c�c bệnh vi�m ruột cấp mạn t�nh, thuộc thể h�n: đau quặn bụng, s�i bụng, đầy hơi, đi ngo�i ph�n sống, trĩ, đi ngo�i ra m�u. Ngo�i ra c�n c� t�c dụng cầm m�u vết thương, lấy l� tươi, rửa sạch, gi� n�t đắp v� băng chặt v�o chỗ vết thương chảy m�u. C� thể d�ng l� tươi gi� n�t vắt lấy nước uống, hoặc sắc l� kh� để uống khi bị chảy m�u.
- C�y ho�n ngọc trắng
C�y ho�n ngọc trắng d�ng để trị c�c bệnh vi�m nhiễm đường ti�u h�a, rối loạn ti�u h�a. Tr�n thực tế, ho�n ngọc trắng d�ng trị vi�m đại tr�ng thể nhiệt, tốt hơn như t�o b�n, đau bụng, trĩ xuất huyết. C� thể d�ng l� tươi, rửa sạch, ăn sống hoặc sắc lấy nước uống, ng�y 8-10g.
Ngo�i ra c� thể d�ng trị c�c vết thương khi t� ng� bị chảy m�u, tụ m�u, lở lo�t lấy l� tươi, rửa sạch, gi� dập, đắp b� v�o nơi bị đau.
T�c dụng: Bổ tinh �ch huyết, cường thịnh �m đạo, minh mục, an thần, trừ phong, bổ �ch g�n cốt, khử hư lao, tư thận, nhuận phế.
Chủ trị: Trị x�y xẫm, ch�ng mặt do huyết hư, thắt lưng đau, di tinh, tiểu đường, can thận �m hư, �m huyết hư tổn, chứng ti�u kh�t, hư lao, kh�i thấu
- Hầu cồn, Hầu Cửa s�ng: Mẫu lệ (v� của con h�o)
. T�nh vị: mặn, hơi h�n. Qui kinh: can v� thận. C�ng năng: điều ho� can v� tiềm dương, nhuyễn ki�n, t�n kết, giảm tiết mồ h�i, đ�i dầm ban đ�m v� đa kh� hư. Điều trị: thận �m suy can dương vượng biểu hiện hoa mắt, ch�ng mặt, mờ mắt, � tai, đ�nh trống ngực, mất ngủ.
Xu�n B�nh Th�n đ� về tr�n đất Việt một năm c� nhiều sự kiện trọng đại, năm đại hội Đảng bộ c�c cấp, tiến tới đại hội đại biểu to�n quốc lần thứ 12 của Đảng. To�n Đảng to�n d�n vượt qua mọi kh� khăn, th�ch thức, đưa đất nước ph�t triển mạnh mẽ v� bền vững, trở th�nh một nước c�ng nghiệp h�a, hiện đại h�a, hy vọng với năm con Khỉ năng động, s�ng tạo, đất nước ch�ng ta sẽ văn minh gi�u đẹp hơn, nh�n d�n ta m�i m�i c� cuộc sống ấm no, tự do v� hạnh ph�c.