HỆ THỐNG KINH CHÍNH

Gồm 12 đường kinh, xếp theo thứ tự tuần hoàn kinh khí:

1. Thủ Thái Âm Phế Kinh.

2. Thủ Dương Minh Đại Trường Kinh.

3. Túc Dương Minh Vị Kinh.

4. Túc Thái Âm Tỳ Kinh.

5. Thủ Thiếu Âm Tâm Kinh.

6. Thủ Thái Dương Tiểu Trường Kinh.

7. Túc Thái Dương Bàng Quang Kinh.

8. Túc Thiếu Âm Thận Kinh.

9. Thủ Quyết Âm Tâm Bào Kinh.

10. Thủ Thiếu Dương Tam Tiêu Kinh.

11. Túc Thiếu Dương Đởm Kinh.

12. Túc Quyết Âm Can Kinh.

Quan Hệ Của Kinh Lạc

Tuy phân chia ra làm 12 kinh với 12 tên gọi khác nhau nhưng giữa 12 kinh luôn có sự liên lạc mật thiết với nhau:

1) Quan Hệ Âm Dương :

Theo cách phân chia này, có thể dùng âm dương làm nền tảng để phân chia kinh lạc:

1.a- Theo Vị Trí

+ Những kinh Âm chạy ở phía trong tay, chân gọi là thủ tam âm (Phế, Tâm Bào, Tâm) và túc Tam âm (Thận, Can, Tỳ). Từ đó ta có tên gọi: Thủ Thái Âm Phế Kinh, Thủ Thiếu Âm Tâm Kinh, Thủ Quyết Âm Tâm Bào Kinh và Túc Thái Âm Tỳ Kinh, Túc Thiếu Âm Thận Kinh, Túc Quyết Âm Can Kinh.

+ Những kinh dương chạy theo phía ngoài chân tay gọi là thủ tam dương (Đại trường, Tam Tiêu, Tiểu Trường) và túc tam dương (Bàng Quang, Vị, Đởm). Từ đó có tên gọi: Thủ Thái Dương Tiểu Trường Kinh, Thủ Thiếu Dương Tam Tiêu kinh, Thủ Dương Minh Đại Trường Kinh và Túc Thái Dương Bàng Quang Kinh, Túc Thiếu Dương Đởm Kinh, Túc Dương Minh Vị Kinh.

Theo cách phân chia này, có 6 cặp kinh âm và 6 cặp kinh dương, chỉ khác ở vị trí tay hoặc chân mà thôi.

1.b- Quan Hệ Âm Dương Nghịch Khí

Quan hệ này dựa theo sự khác biệt về kinh khí của Âm Dương, tức là khác biệt về sự nghịch khí. Tuy nghịch khí với nhau nhưng vẫn có quan hệ với nhau. Quan niệm này được áp dụng trong nhiều phác đồ điều trị của người xưa.

Theo đó ta có:

· Thái Dương nghịch với Thái Âm.

· Thiếu Dương nghịch với Thiếu Âm.

· Dương Minh Nghịch với Quyết Âm.

Nguyên tắc này bao giờ cũng phối huyệt 1 ở trên và 1 ở dưới.

(Xem thêm chi tiết ở phần Nguyên Tắc Điều Trị, mục Phối Huyệt Trên Dưới).

2- Quan Hệ Đồng Danh

Trương-Trọng-Cảnh trong sách ‘Thương Hàn Luận’, dựa vào sự chuyển biến khí hóa của Thái Cực, đã chia các đường kinh thành Lục Kinh, đặc biệt là các đường kinh này, dù khác vị trí nhưng cùng tên. Theo đó ta có:

Cách phân chia này dựa theo đặc tính đồng danh và 1 ở trên, 1 ở dưới.

Nguyên tắc phân chia này được áp dụng trong nguyên tắc châm 'đồng danh': bệnh ở 1 tạng phủ nào đó, có thể điều trị ở kinh có quan hệ đồng danh với nó.

Thí dụ: Bệnh liên hệ đến mồ hôi. Theo biện chứng, mồ hôi liên hệ đến tạng Tâm (theo Nội Kinh : mồ hôi là dịch của Tâm) nhưng khi châm huyệt Phục Lưu (Th.7) của kinh Thận vẫn có hiệu quả vì Tâm và Thận đồng danh với nhau (Tủ Thiếu Âm Tâm và túc Thiếu Âm Thận).

Hoặc bệnh nhân bị phù do Tỳ khí hư (theo y lý, Tỳ có chức năng chuyển vận thủy thấp), nhưng trên lâm sàng, chọn dùng huyệt Liệt Khuyết (P.7) vẫn có hiệu quả vì Tỳ và Phế đồng danh (Túc Thái Âm).

3) Quan Hệ Biểu Lý

Quan hệ Biểu Lý được xây dựng trên nguyên tắc: Kinh bên trong nối với kinh bên ngoài hoặc kinh của Tạng nối với kinh của Phủ. Thí dụ: Phế - Đại Trường, Can - Đởm...

Đây cũng là 1 trong sự quan hệ giữa 1 kinh Âm (Lý - Tạng) và 1 kinh Dương (Biểu - Phủ).

Theo cách quan hệ này, khi có bệnh ở 1 kinh, có thể chọn huyệt ở đường kinh có quan hệ Biểu Lý để điều trị mà vẫn có hiệu quả.

Thí dụ: chứng nghẹt mũi. Theo biện chứng, mũi nghẹt có liên hệ với Phế (theo Nội Kinh: Phế khai khiếu ở mũi, nhưng trên thực tế lâm sàng cho thấy: châm huyệt Nghênh Hương (Đtr.20) + Hợp Cốc (Đtr.4) vẫn có hiệu quả, vì Phế và Đại trường có quan hệ Biểu - Lý với nhau.

4) Quan Hệ Với Tạng Phủ

Mỗi kinh thuộc tạng phủ nào đều có nhánh thông với tạng phủ đó, vì thế, khi tạng phủ đó bị bệnh, có thể điều chỉnh ngay trên đường kinh tương ứng vẫn có hiệu quả.

Thí dụ: bụng đầy, có liên hệ với tạng Tỳ, Vị vì theo Nội Kinh: Tỳ chủ tiêu hoá. Có thể chọn huyệt Công Tôn (Ty.4) của kinh Tỳ hoặc huyệt Túc Tam Lý (Vi.36) của kinh Vị.

5- Quan Hệ Tương Sinh

Mối quan hệ này dựa theo nguyên tắc tương sinh của Ngũ Hành. Theo đó ta có: Mộc sinh Hỏa, Hỏa Sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim Sinh Thủy, Thủy sinh Mộc.

Mối quan hệ này được áp dụng khá nhiều trong điều trị, nhất là nguyên tắc ‘Hư bổ mẫu’ và ‘Thực tả tử’’.

5.a- Quan Hệ Sinh Ra

Mộc sinh Hỏa thì Mộc là Mẫu sinh ra Hỏa là Tử.

Trong trường hợp bệnh nhân bị bệnh chứng ở Phế (lao phổi, phế quản viêm mạn...), khi điều trị, vì tạng Phế quá suy, không thể bổ trực tiếp cho Phế được, trường hợp này, có thể chuyển khí của Tỳ qua cho Phế vì Phế là con của Tỳ (Dĩ Thổ sinh Kim).

5b. Quan Hệ Được Sinh

Mộc sinh Hỏa thì Hỏa (tử) được sinh ra từ Can (mẫu). Quan hệ này được xử dụng nhiều trong điều trị theo nguyên tắc ‘Thực tả tử’.

Thí dụ: trường hợp vào mùa Hè thường bị nóng nẩy, tức giận. Tức giận liên hệ đến Can (Nội Kinh: Can chủ nộ), tuy nhiên vì Can đang quá thực, áp dụng nguyên tắc ‘Thực tả tử’, châm tả ở kinh Tâm để dẫn khí đang thực từ Can chuyển sang Tâm và Can sẽ bớt thực đi.

6- Quan Hệ Tương Khắc

Quan hệ này dựa trên nguyên tắc ngũ hành tương khắc. Theo đó ta có: Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim, Kim khắc Mộc.

Quan hệ này được dùng để khắc chế lẫn nhau trong trường hợp kinh khí của 1 kinh hoặc tạng phủ nào đó qúa mạnh, có thể dùng khí của kinh hoặc tạng phủ tương khắc với nó để ức chế sự quá thịnh đó.

Thí dụ: Lưỡi sưng lở loét, do hỏa khí của Tâm vượng, khi điều trị có thể chọn huyệt Thiếu Hải (Tm.3) là huyệt Thủy của Tâm để lấy thủy khắc hỏa.

Hoặc nướu răng sưng đau do nhiệt (hỏa) của Vị bốc lên, chọn dùng huyệt Nội Đình là huyệt Thủy của Vị để trị...

Việc ứng dụng nguyên tắc ngũ hành tương khắc có thể có 2 cách:

a) Ta Khắc:

Tạng Phế bệnh. Phế là Kim. Theo ngũ hành tương khắc: khi hành Mộc bị xáo trộn, Kim khắc Mộc thì Kim là cái Ta Khắc. Trường hợp người bệnh do phong khí hoặc do giận dữ gây ra xáo trộn hành Mộc của đường kinh, có thể chọn huyệt mang hành Kim để điều trị cho Mộc rút đi.

Thí dụ: 1 người đi xe mà nói chuyện nhiều, phong khí xâm nhập Phế, làm cho Mộc khí của Phế vượng gây nên ho khan, ho nhiều. Điều trị: xử dụng huyệt Kinh Cừ là huyệt Kim của Phế để lấy Kim khắc Mộc.

b) Khắc Ta:

Cũng Tạng Phế bệnh. Phế thuộc Kim. Theo ngũ hành tương khắc: Hỏa khắc Kim thì Kim là cái bị khắc (Khắc Ta). Trường hợp người bệnh ngựctức, khó thở, ngực như bó chặt lại, do kim khí của Phế quá vượng. Điều trị: chọn huyệt Ngư Tế là hỏa huyệt của kinh Phế để lấy Hỏa khắc Kim.

SỰ LIÊN HỆ GIỮA CÁC KINH

Có thể biểu diễn qua đồ hình sau:

VÙNG ĐẦU

VÙNG NGỰC