Tầm xuân - vị thuốc độc đáo trong y
học cổ truyền phương ĐôngThực ra, tầm xuân là loại cây mọc hoang nhưng v́ hoa khá đẹp nên ở một số nơi người ta c̣n trồng để làm cảnh. Trong y học cổ truyền phương Đông, tầm xuân là một vị thuốc khá độc đáo. Trong sách Bản thảo cương mục, danh y Lư Thời Trân đă bàn đến tính vị, công dụng chữa bệnh của tầm xuân. Ông cho rằng loại hoa có màu trắng là tốt hơn cả. Dân gian thường thu hái hoa, quả, cành và rễ tươi hoặc khô để làm thuốc. Theo quan niệm của y học cổ truyền, tầm xuân có công dụng thanh nhiệt lợi thấp, trừ phong, hoạt huyết chỉ huyết, giải độc giảm đau, thường dùng để chữa các chứng bệnh như hoàng đản, thủy thũng, lỵ tật, tiêu khát, bĩ tích, đái dầm ở trẻ em...
Công dụng và liều dùng
Tùy theo từng bộ phận của tầm xuân mà tác dụng chữa bệnh cũng có những đặc điểm khác nhau.
Hoa
Thường được thu hái vào mùa xuân và mùa hạ, dùng để chữa các chứng bệnh như: (1) Cảm nắng, cảm nóng vào mùa hạ, có các triệu chứng như tức ngực, buồn nôn và nôn, có thể có nôn ra máu, môi khô miệng khát, chán ăn, mệt mỏi: dùng hoa tầm xuân 3-9g sắc uống hoặc hoa tầm xuân 5g, thiên hoa phấn 10g, sinh thạch cao 30g, mạch môn 15g, sắc uống; Hoặc hoa tầm xuân 10g và hoa đậu ván trắng 10g, hăm với nước sôi, chế thêm một chút đường phèn, uống thay trà. (2) Nôn ra máu và chảy máu cam: dùng hoa tầm xuân 6g, bạch cập 15g và rễ cỏ tranh 30g, sắc uống. (3) Ngược tật (sốt rét): dùng hoa tầm xuân sắc uống thay trà. (4) Bướu tuyến giáp: dùng hoa tầm xuân 5g, hoa hậu phác 5g, hoa chỉ xác 5g và hoa hồng 5g, sắc uống. (5) Tiểu đường và viêm loét niêm mạc miệng mạn tính: dùng sương đọng trên hoa tầm xuân vào buổi sớm 30ml, pha thêm chút nước ấm uống hàng ngày.
Lá
Được thu hái quanh năm, có tác dụng sinh cơ và làm liền nhanh vết thương. Ví dụ: (1) Ung nhọt làm mủ chưa loét: dùng lá tầm xuân sấy khô tán bột, trộn với mật ong và giấm đắp lên tổn thương. (2) Viêm loét chi dưới: dùng lá tầm xuân không kể liều lượng nấu nước rửa vết thương. (3) Nhọt độc sưng nề nhiều: dùng lá và cành non tầm xuân rửa sạch, giă nát với một chút muối ăn rồi đắp lên chỗ tổn thương.
Rễ
Vị đắng hơi sáp, tính b́nh, có công dụng thanh nhiệt lợi thấp, trừ phong, hoạt huyết và giải độc, được dùng để chữa nhiều chứng bệnh như: (1) Liệt mặt và di chứng liệt nửa người do cao huyết áp: dùng rễ tầm xuân 15-30g sắc uống. (2) Chảy máu cam mạn tính: dùng vỏ rễ tầm xuân 60g hầm với thịt vịt già ăn. (3) Ghẻ về mùa hè: rễ tầm xuân tươi sắc uống thay trà. (4) Đau răng và viêm loét miệng: dùng rễ tầm xuân sắc uống hoặc ngậm. (5) Viêm khớp, liệt bại nửa người, kinh nguyệt không đều, khí hư và tiểu tiện không tự chủ: dùng rễ tầm xuân 15-30g sắc uống. (6) Hoàng đản (vàng da do nhiều nguyên nhân): dùng rễ tầm xuân 15-24g hầm với 60g thịt lợn nạc, chế thêm một chút rượu vang, chia ăn vài lần trong ngày. (7) Trẻ em đái dầm, người cao tuổi đi tiểu đêm nhiều lần: dùng rễ tầm xuân 30g sắc uống hoặc hầm với thịt lợn ăn. (8) Phế ung (áp xe phổi): dùng rễ tầm xuân 15g, hạt bí đao 30g, ư dĩ 30g, sắc uống. (9) Thương tổn do trật đả và trĩ xuất huyết: dùng rễ tầm xuân tươi 30g rửa sạch, giă vắt nước cốt uống. (10) Vết thương chảy máu: dùng rễ tầm xuân lượng vừa đủ, sấy khô tán bột rắc vào tổn thương, cũng có thể trộn với dầu vừng để đắp. (11) Rong huyết: dùng rễ tầm xuân 30g, ngải cứu già đốt tồn tính 10g, cỏ nhọ nồi 30g, tiên hạc thảo 30g, sắc uống hàng ngày. (12) Bỏng: dùng rễ tầm xuân tươi nấu nước rửa hàng ngày hoặc bột rễ tầm xuân trộn với dầu vừng đắp lên tổn thương.
Theo kết quả nghiên cứu dược lư học hiện đại, thành phần chủ yếu của rễ tầm xuân gồm có: Sitosterol, Dyhydroxy ursolic acid, Triterpenic acid, cachoa extract... Dịch chiết có tác dụng chống đông máu, bảo hộ cơ tim, làm giảm cholesterol, triglycerid và lipoprotein huyết thanh.
Quả
Vị chua, tính ấm, thu hái vào lúc chín, sấy hoặc phơi khô làm thuốc có công dụng lợi tiểu thanh nhiệt, hoạt huyết giải độc. Được dùng để chữa các chứng bệnh như: (1) Phù do viêm thận: dùng quả tầm xuân 3-6g, hồng táo 3 quả sắc uống hoặc quả tầm xuân 20g, đại hoàng 3g, sắc chia uống 3 lần trong ngày. (2) Tiểu tiện khó khăn: dùng quả tầm xuân 10g, mă đề 30g và biển súc 30g, sắc uống. (3) Đau bụng khi hành kinh: dùng quả tầm xuân 120g sắc lấy nước, ḥa thêm một chút đường và rượu vang uống ấm. (4) Táo bón: dùng quả tầm xuân 10g, đại hoàng 3g, sắc uống.
Sự tích hoa tầm xuân là một câu chuyện rất cảm động về t́nh cảm chị em: Ngày xưa, có hai chị em mồ côi cha từ nhỏ. Hàng ngày cô chị phải vào rừng chặt củi bán lấy tiền nuôi em. Một hôm, nhân lúc cô chị đi vắng, một con quỷ đă bắt cậu em cho vào lồng và treo lên cành cây cao được bao quanh bởi một loại dây leo rất nhiều gai. Cô chị v́ quá thương em nên chẳng quản gai sắc cào nát da thịt đă dũng cảm bám dây leo lên cứu em trai ḿnh. Những giọt máu đào của chị rơi đến đâu th́ nở thành những chùm hoa làm đẹp cho dây leo đến đấy. Có lẽ v́ vậy, người đời sau c̣n gọi hoa tầm xuân là hoa chị em (tỉ muội). Qua câu chuyện trên, ngoài giá trị làm thuốc của tầm xuân, hẳn người ta c̣n thêm yêu loài hoa này v́ vẻ đẹp tinh thần của nó.