Tác giả : Lương y HUYÊN THẢO
Từ thời xa xưa, toàn bộ các bộ phận
của cây sắn dây đều đă được
sử dụng làm thuốc trong Đông y. Thông dụng
nhất là củ sắn dây (cát căn), bột (cát
phấn) và hoa (cát hoa). Cát căn thuộc loại những
vị thuốc cổ nhất, từng được đề
cập trong Thần Nông bản thảo kinh - bộ sách
thuốc đầu tiên của Đông y học.SẮN DÂY TRONG ĐÔNG Y CỔ TRUYỀN
Vị thuốc mang tên "cát căn" là rễ đă bóc vỏ ngoài, thái nhỏ, phơi hay sấy khô của cây sắn dây; c̣n gọi là "can cát", "cam cát", "phấn cát", "cát ma nhự", "cát tử căn", "hoàng cát căn", "cát điều căn". Vị thuốc "cát phấn" được chế biến bằng cách giă hoặc xay nhỏ củ sắn dây, gạn lấy tinh bột, lọc đi lọc lại nhiều lần, phơi khô. C̣n vị thuốc "cát hoa" bắt đầu được sử dụng muộn hơn, xuất hiện lần đầu trong Danh y biệt lục. Ngoài ra, Đông y c̣n sử dụng cả lá (cát diệp), hạt (cát cốc) và dây sắn dây (cát man).
Theo quan niệm Đông y cổ truyền: Cát căn có vị ngọt, cay, tính mát; vào 2 kinh tỳ và vị. Có tác dụng giải cơ thoái nhiệt, thấu phát ma chẩn, sinh tân chỉ khát, thăng dương chỉ tả. Dùng chữa sốt, làm ra mồ hôi, sởi không mọc được, phiền táo khát nước, nhức đầu, kiết lỵ... Ngày dùng 8-20g dưới dạng thuốc sắc, dùng riêng hay phối hợp với những vị thuốc khác. Cát phấn có vị ngọt, tính rất lạnh (đại hàn), vào kinh vị. Có tác dụng sinh tân chỉ khát, thanh nhiệt trừ phiền. Dùng chữa phiền nhiệt, miệng khát, nhiệt sang, hầu tư. Cát hoa có vị ngọt, hơi đắng, tính mát; vào kinh vị. Có tác dụng giải độc rượu. Dùng chữa uống rượu quá nhiều bị ngộ độc, phiền khát, phát sốt, chán ăn, nôn mửa ra chất chua, thổ huyết, đại tiện ra máu...
Một số ứng dụng của vị cát căn trong Đông y cổ truyền và trong dân gian:
- Chữa cảm mạo, phát sốt, cổ gáy cứng đơ, sợ gió, không mồ hôi: Dùng Cát căn thang: Cát căn 8g, ma hoàng 5g, quế chi 4g, đại táo 5g, thược dược 4g, sinh khương 5g, cam thảo 4g, nước 600ml, sắc c̣n 200ml, chia 3 lần uống trong ngày (Những cây thuốc và vị thuốc VN).
- Cháo cát căn - Chữa trẻ nhỏ cảm phong nhiệt, nôn mửa, đau đầu, kinh sợ khóc thét: Cát căn 30g, giă nát, gạo tẻ 50g. Cát căn sắc với 2 bát nước lớn, đun cạn c̣n 1 bát, chắt lấy nước (bỏ bă) nấu cháo, thêm chút gừng sống và mật ong, cho trẻ ăn trong ngày (Thái b́nh thánh huệ phương).
- Chữa vùng ngực bụng nóng cồn cào, phiền táo, khát nước: Dùng bột sắn dây 120g, gạo tẻ 15g. Gạo tẻ ngâm nước một đêm, hôm sau chắt bỏ nước, trộn đều với bột sắn dây, nấu cháo ăn trong ngày (Thánh huệ phương).
- Chữa cảm nắng, sốt nóng, nhức đầu, khát nước, có mồ hôi, nóng ruột, nôn ọe: Dùng bột sắn dây 12g ḥa đường uống; hoặc dùng cát căn 20g, đậu ván (sao)12g; giă giập, sắc nước uống trong ngày (Trồng hái và sử dụng cây thuốc).
- Chữa cảm sốt nóng, nôn ọe, khát nước, nhức đầu: Dùng cát căn, sài hồ, chi tử, mỗi thứ 15-20g, sắc nước uống trong ngày (Trồng hái và sử dụng cây thuốc).
- Chữa ngộ độc thức ăn, đại tiện ra máu do ăn phải những thức ăn nóng, độc: Dùng củ sắn dây tươi, ngó sen tươi, giă nát, vắt lấy 500ml nước cốt mỗi thứ, ḥa đều, uống dần (Mai sư tập nghiệm phương).
- Chữa uống nhầm các thứ thuốc nóng hoặc quá mănh liệt, dẫn đến viêm ruột, đau bụng đi ngoài tựa như kiết lỵ, cồn cào, buồn bực, nôn ọe: Dùng bột sắn dây quấy đường uống; hoặc dùng cát căn 30g, rau má 20g; giă nát, chế thêm nước, vắt lấy nước cốt uống trong ngày (Trồng hái và sử dụng cây thuốc).
- Chữa trẻ sơ sinh miệng mím chặt, sùi bọt mép, không bú được: Lấy một đoạn dây sắn dây, đốt thành than, nghiền mịn. Lấy khoảng 3-5g bột ḥa với sữa mẹ, nhỏ vào miệng trẻ. Làm như vậy vài lần trẻ sẽ mở miệng và bú được (Thánh huệ phương).
- Phụ nữ thiếu sữa cho con bú: Lấy dây sắn dây đốt thành than, nghiền mịn, mỗi lần uống 6g cùng với rượu (Vệ sinh giản dịch phương).
- Chữa ngực nóng, thổ huyết không ngừng: Dùng củ sắn dây tươi, giă nát vắt lấy 500ml uống (Quảng lợi phương).
- Chữa mũi chảy máu suốt ngày không ngừng, tâm thần phiền muộn: Dùng củ sắn dây tươi, giă nát vắt lấy nước cốt, uống mỗi lần một chén con (Thánh huệ phương).
- Chữa say rượu bất tỉnh: Củ sắn dây tươi giă nát, vắt lấy 1 lít nước cốt, cho uống dần đến khi tỉnh lại (Thiên kim phương).
- Chữa ngộ độc rượu: Uống quá nhiều rượu, tỳ vị bị thương tổn, khạc hoặc nôn ra máu, người phát sốt, phiền khát, tiểu tiện đỏ: Dùng hoa sắn dây 30g, hoàng liên 4g, hoạt thạch 30g (thủy phi), bột cam thảo 15g. Tất cả tán thành bột mịn, trộn với nước hoàn thành viên, mỗi lần uống 3g, chiêu thuốc bằng nước mát (Điền Nam bản thảo - cát hoa thanh nhiệt hoàn). "Thủy phi" là thêm nước vào vị thuốc cùng tán, hoặc tán xong cho vào nước khuấy lên để bột thuốc lắng xuống; thường áp dụng khi bào chế hoạt thạch, chu sa, thanh đại.
- Lá sắn dây chữa rắn cắn: Giă lá sắn dây tươi vắt lấy nước uống, bă đắp lên nơi rắn cắn (Những cây thuốc và vị thuốc VN).
- Lá sắn dây đắp vết thương chảy nhiều máu: Trường hợp bị thương do đao kiếm, leo núi bị ngă máu chảy nhiều, dùng lá sắn dây tươi giă nát đắp vào vết thương (Bản thảo đồ kinh).
- Bột rắc chống ngứa ở những chỗ mồ hôi ẩm ướt: Bột sắn dây 5g, thiên hoa phấn 5g, hoạt thạch 20g, trộn đều rắc lên những nơi ẩm ngứa (Những cây thuốc và vị thuốc VN).